ont Nikolay Tolstoy’un oğluydu. Kazan Üniversitesinde okurken Rousseau’yu kendine kılavuz olarak seçti; göğsünde, madalyon içinde, resmini taşırdı. Rousseau’nun fikirleriyle işlenen kafasında yeni yeni ufuklar açılıyor, insanları ve hayatı yakından tanımak, insanlığın yararına çalışmak için can atıyordu.
Kırım Savaşı çıktığı vakit, üniversiteyi bıraktı, orduya yazıldı. Kurmay subayı olarak çarpışmalara katıldı, Sivastopol hengâmesinde oradaydı.
Sonra ordudan ayrıldı, bir ara Petersburg’un kibarları arasında, edebiyat çevrelerinde yaşadı, genç sanatkârlar arasında tanındı.
Tolstoy ilk kez 1857’de, ikinci kez de 1860’ta birçok Avrupa ülkesine seyahatlerde bulundu, oradaki yeni fikir akımlarıyla yakından temasa geçti. Bu arada “serbest eğitim” usulünü benimsedi. Rusya’ya dönünce Yasnaya Polyana’da bu yöntem üzerine eğitim yapan bir okul açtı. Bütün amacı “insanlara öbür dünyada değil, bu dünyada mutluluk getirecek bir din” kurmaktı.
Bir ara yazı yazmayı da bıraktı. Bu, kendisini sevenleri üzüyordu. Bunlardan biri -Turgenyev- ölüm döşeğindeyken, ona yazdığı bir mektupta şöyle diyordu:
Sana bunları senin çağdaşın olmakla duyduğum sevinci belirtmek, içten gelen son isteğimi bildirmek için yazıyorum. Yeniden edebiyata dön azizim. Bu vergi sana bütün öteki vergilerin geldiği yerden gelmiş. Bu isteğimin senin üzerinde etkisi olacağını bilsem ne kadar mutlu olacağım!
1910 yılının 28 Ekim gecesi evinden kaçtı. Yalnız bindiği tren onu sonsuz bir yolculuğa doğru götürüyordu. Tolstoy yolda zatürreye tutuldu, Astapova’da onu trenden indirerek istasyon memurunun evine yatırdılar. Büyük romancı, 7 Kasım’da, orada öldü. Naaşını Yasnaya Polyana’ya getirip çocukluğunda “yeşil dal”ı aradığı topraklara gömdüler.
I
Kış günlerinden Saint Nikola’nın ertesi günü kasaba kilisesinin yortusu vardır. İkinci sınıf tüccarlardan Vasili o gün kiliseden ayrılamazdı. Vakıf işlerine o bakardı. Sonra evinde de bulunmak, akraba ve dostları kabul ve her birine ikram etmek lazımdı.
Fakat evinden son misafirler de ayrılınca yola çıkmak üzere hemen hazırlığa başladı. Yakınlarında oturan bir toprak sahibine gidip ondan çoktan beri pazarlığını etmekte olduğu bir ormanı alacaktı.
Acele ediyordu; çünkü civar şehir tüccarlarının daha evvel davranıp bu kelepiri kapmalarından korkuyordu. Kendisinin topu topu yedi bin ruble vermesine karşı ormanın toy sahibi on bin ruble istiyordu. Hâlbuki yedi bin ruble ormanın hakiki kıymetinin ancak üçte birini tutar tutmaz bir şeydi. Delikanlının istediğini belki de daha kırdırmak kabil olacaktı; çünkü orman Vasili’nin toprakları tarafına düşüyordu ve kasaba âyanı aralarında her birinin toprakları civarına düşen bu gibi satılacak yerleri ötekilerin artırmaması çoktan kararlaştırılmış bir şeydi; fakat işte o, şehirli odun tüccarlarının pazarlığa karışıp işi kapatıvermeye hazırlandıklarını duymuştu.
Bu şekilde kasabada yortu töreni biter bitmez kasasından yedi yüz ruble aldı, buna elinde olan kilise kasasından da iki bin üç yüz ruble kattı. Bu üç bin rubleyi gözlerini dört açarak bir daha saydı. Cüzdanına yerleştirerek yol hazırlığına başladı.
Hizmetçilerinden o gün biricik sarhoş olmayanı, çiftlik uşağı Nikita, atı koşmaya seğirtti.
Nikita o gün sarhoş değildi. Çünkü öteden beri içkiye pek düşkünlük göstermiş, bu uğurda yeni esvaplarını, çizmelerini de satmış ve en son artık içmemeye ahdetmiş ve gerçekten iki aydır da içmemekte bulunmuştu; o kadar ki her tarafından içkinin sular gibi aktığı şu yortu günlerinde bile kendini tutmuştu.
Ellisine basmış olan Nikita yakın köylerden birinden olup ömrünün en büyük kısmını başkalarının evlerinde, başkalarının topraklarında çalışmakla geçirmişti. Onun için “Yeryüzünde dikili ağacı yoktur.” denirdi.
İşe aşk ile sarılması, becerikliliği, kuvveti, hele güzel kalbi, iyi huyu itibarıyla her yerde sevilirdi. Fakat onun yine ortada çok görüldüğü olmazdı; çünkü yılda iki defa, bazen de daha çok içmeye başlar, o kadar içerdi ki, bu uğurda elinde avucunda ne varsa deve olur gider; iş bu kadarla da kalmaz, bu münasebetle kavgacı, geçimsiz bir şey olurdu. Kendisini Vasili de kaç kereler kapı dışarı etmişti. Ama döner, gene alırdı; çünkü dürüst, yumuşak bir adamdı; hususiyle hayvanları severdi, her şeyden üstün olarak da boğazı tokluğuna gibi bir bedelle çalışırdı. Böyle bir işçinin seksen ruble hakkı olduğu hâlde Vasili ancak kırk ruble verir, onu da parça parça verir ve çok kere de para yerine kat kat yüksek fiyatlarla dükkânından eşya verirdi. Adamcağızın bir zamanlar güzel olan çevik, becerikli ve idareli karısı bir oğlan ve iki kız çocuklarıyla evinde çalışıp yaşıyor ve kocasının yanı başlarında bulunmasında ayak diremiyordu. Çünkü herif içmediği zaman kadının elinde mum gibi olduğu hâlde sarhoş olur olmaz ele avuca sığmaz, önünü ardını aramaz bir afet olur, kadının ödü kopardı. Bir sarhoşluğunda, belki de ayıkken, kadına ettiği köleliklerin öcünü almak için kadının sandığını kırmış, süslü püslü nesi varsa ortaya saçmış, bir balta kaparak fistanlarını, etekliklerini, bluzlarını bir tomruk üstüne sıralayıp hepsini birden kıyma hâline koymuştu. Hak ettiği para doğrudan doğruya karısına verilir, kendisi de buna ağız açmazdı. Bu sefer de böyle olmuştu; yortudan iki gün önce kadın, Vasili’nin dükkânına gitmiş, topu birden üç ruble tutan halis un, çay, şeker, yarım şişe içki gibi öteberi şeyler ve beş ruble de para almış ve sanki kendisine bir ihsanda bulunmuş gibi efendiye teşekkürler ederek ayrılmıştı. Hâlbuki kendisine en aşağı hesapla yirmi ruble vermek lazım gelirdi.
Efendisi adamcağıza “Aramızda bir teklif tekellüf yok, değil mi? Her neye ihtiyacın olursa dükkândan al. İşler, parasını ödersin. Bende öyle başkaları gibi kontrat, ceza kesmek falan filan yoktur. Bende her şey sözle olur biter. Sen benim hizmetime gelmişsin, benim için de seni bırakmak yoktur.” derdi.
Efendi böyle söylerken uşağı için kendisinin sahiden bir velinimet olduğuna içinden inanırdı. Kandırmak meyli bir hadde idi ki, bu uşağı gibi, kendi parasıyla geçinen bütün diğer adamlarının da onun kimseleri aldatmadığı ve bilakis herkesi lütuflarına, ihsanlarına boğduğu fikrini besliyorlar sanır, hâlbuki buna yalnız kendisi inanmış bulunurdu.
Uşak: “Evet, Vasili öyle diyordu; fakat sanıyorum ki, ben de çalışıyorum, elimden geleni yapıyorum, sanki babamın işindeymiş gibiyim.”
Uşak hem böyle söylüyor hem de kendisini efendinin aldattığını pek iyi biliyor; fakat onunla hesaba kitaba kalkmasından bir şey çıkmayacağını, eline iyice bir yer düşünceye kadar ne verirse onu alıp burada çile doldurmakta devamın münasip olacağını düşünüyordu.
Şimdi hayvanı koşmak emrini almış, her zamanki gibi güler yüzle ve içinden gelen bir istekle arabalığa doğru seğirtmişti. Kazlar gibi ayaklarını içeri içeri attığı hâlde âdeti işe uçarak gitmekti. Çividen, sorguçlu ağır dizginleri aldı, gemin suluğunun seslerini çıkartarak ahıra girdi. Efendinin koşulmasını emrettiği hayvan orada bulunuyordu. Kendi başına ayrı bir ahırda bulunan orta boylu, sağlam yapılı, sağrısı biraz düşük aygır, uşağı görür görmez sevincinden kişneyerek selamlamış, o da “Ulan, Nassin, canın mı sıkılıyordu?” diye hatırını sormuş ve “Ey rahat dur, acele yok, sana ilk önce azıcık su vereyim…” demişti. Hayvana, sanki insanlarla konuşuyormuş gibi sözler söylerdi. Kaputunun eteğiyle hayvanın ortası tüysüz, tozlu dar bir oluk hâlinde çizgili olan yağlı sırtını sildi; taze ve güzel başına dizginliği geçirdi, kulaklarını ve yelesini dışarı aldı, suya götürdü.
Hayvan gübre ile dolu ahırdan tetik adımlarla çıkar çıkmaz çark yapıyor, kuyuya doğru kendisiyle birlikte koşmakta olan adamcağıza tekme atmak istiyormuş gibi tavırlar takınıyordu. Onun arka ayaklarıyla yolladığı tekmelerin can yakmak için kıyasıya bir düşmanlık eseri değil, bilakis kendisinin
