vuku bulur.)
3. Kahraman, Tanrı katından gönderilmiştir ve genellikle soylu bir aileye mensuptur.
4. Kahraman genellikle tek çocuktur. (Bazen en büyük ya da en küçük çocuk olarak da ortaya çıkabilmektedir.)
5. Kahramanın çocukluğu olağan dışıdır ve kısa sürede büyür. (Destanda kahramanın çocukluğu üzerinde uzun uzadıya durulmaz.)
6. Kahraman çocukluk döneminden çıktığını olağanüstü bir kahramanlık göstererek ispat eder.
7. Kahraman, kahramanlığını ispat ettikten sonra ad alır. Kahramana verilen ad kutsallık arz eder ve kutlu bir kişi tarafından verilir.
8. Kahramanın fiziki gücü yaradılıştan itibaren olağanüstüdür ve zaman zaman yırtıcı hayvanlarla mukayese edilerek tasvir edilir.
9. Kahraman karşımıza yarı tanrı, ilk ata veya ilk insan olarak çıkabilir.
10. Türk destanlarında avcılık önemli bir meziyettir.
11. Kahraman daima ilahi güçler tarafından korunur. (Yardımcı eren tipi / aksakal tipi)
12. Kahramanın en önemli yardımcısı olağanüstü özellikleri olan atıdır.
13. Kahraman bir ülküyü gerçekleştirmek, yiğitliğini ispatlamak veya intikam almak için maceraya atılır.
14. Maceraya atılan kahraman yurdundan uzaklaşır.
15. Kahraman mücadelesinin büyük bir bölümünde veya en tehlikeli durumlarda genellikle yalnızdır.
16. Kahraman cesurdur. Kendisi ile denk güç ve yaradılışta olmayanlarla savaşmaz.
17. Kahraman kendisine düşman olan varlıklarla hatta gerektiğinde babası ile de mücadele eder.
18. Macerada birçok zorlukla karşılaşılır.
a. Olağanüstü varlıklar (Devler, canavarlar, cadılar vb…)
b. Kötü akrabalar ve yakınlar (Kardeş, eş, arkadaş vb…)
c. Ülkeyi yöneten kötü liderler.
ç. Sihir, entrika, hile. (Kahraman uykuya dalınca entrika ile karşılaşır.)
19. Kahraman mücadelesi esnasında yer altı ve üstüne seyahatler yapar ve nadir de olsa bazı destanlarda ölüp dirilir.
20. Kahramana yardım eden olağan kişiler vardır.
21. Kahraman macerası esnasında evleneceği kız ile tanışır.
22. Kahraman maceradan döner.
23. Kahraman ölür.
24. Kahramanın ölümünden sonra ülküleri, soyundan gelenler tarafından devam ettirilir.35
Ülkü Kara Düzgün, bu modelini Başkurt destanları üzerine uygulamış ve gayet etraflıca incelemiştir.36 Düzgün, bu kitabında T. Carlyle, L. Raglan, N. Frye, C. M. Bowra, E. M. Meletinskiy, A. Dundes, J. Campbell, B. A. Schlack, D. A. Miller, K. Noble, J. Haubold adlı yabancı araştırmacıların; M. Kaplan, N. Yıldız, C. Orazbakova, M. Aça, İ. Çetin, Ö. Çobanoğlu, Ş. İbrayev gibi Türk araştırmacıların, kahraman konusuyla ilgili çalışmalarını da kısaca değerlendirmiştir.
Ülkü Kara Düzgün’ün kitabında, Meletinskiy ve Miller’ın destan kahramanıyla ilgili aktarılan bilgiler, incelediğimiz konunun değişik yönlerini aydınlattığı için bu iki şahsın düşüncelerini de sırasıyla ele alacağız.
E. M. MELETİNSKİY, SİBİRYA VE TÜRK KAHRAMANI
Ülkü Kara Düzgün, Meletinskiy’nin “Sibirya ve Türk Halklarının Eposlarındaki En Eski Kahraman Tipi Hakkında” adlı makalesindeki Türk destan kahramanının ortaya çıkışı ve gelişimiyle ilgili faktörleri şöyle belirtmiştir:
“1. Arkakik Yakut ve Sibirya Türk-Moğol destanlarında karşımıza çıkan merkezî kahraman tipi kültürel/medeni kahraman tipidir.
2. Bu tipe, diğer kültürlerin mitolojilerinde de rastlanmaktadır.
3. İlk döneme ait epik eserlerde karşımıza çıkan kahraman tipi dünyada yalnızdır. Hatta ilk insan olduğu düşünülmektedir.
4. Zaman zaman kahramanın Tanrı ile olan akrabalığından da söz edilir. Mesela, Yakutların destan kahramanı Er-Sogotop’un Yuryun Aar Toyon’un (Büyük Tanrı-Yaradan) oğlu ya da torunu olduğuna inanılması gibi.
5. Bu kahraman tipi aynı zamanda ilk ata fonksiyonu üstlenmektedir.
6. Destanlarda kahramanın yalnız olduğu, anne ve babasını tanımadığını ifade etmesinden anlaşılmaktadır. Orta dönem kahramanlık destanlarında da bu yalnızlık motifinin korunduğu görülür. Bu dönemde yalnızlık motifi, kahramanı düşmanla karşı karşıya getirmek için kullanılmıştır. Düşman tarafından soyu yok edilen kahraman yalnız kalır. İntikam almak üzere tek başına harekete geçer.
7. Bazen de kahramanın anne ve babası olmamasına rağmen kız kardeşinin olduğu tespit edilir.
8. Kültürel kahraman tipinin fonksiyonu destanın varyantlaşması ve aktarımına bağlı olarak değişebilmektedir. Bu durumda ilk ata ya da medeni kahraman tipi, kabilenin kurucusu ve koruyucusu olarak karşımıza çıkar. Görevini tamamlayan ve artık ihtiyaç duyulmayan kültürel kahraman tipi ise tanrıların katına gönderilerek pasifleştirilir.
9. Arkaik destanlardaki kahraman tipinin en önemli görevi, üreyerek veya başka yollarla bir halk meydana getirmek ve onlara yaşayabilecekleri bir alan yaratmaktır.”37
Meletinskiy, Türk destanlarının merkezî kahramanını “kültürel/medeni (demiurgos/demiurg)” olarak belirtir. Kültürel kahraman tipinin dünya mit ve destanlarında da görüldüğünü, Meletinskiy, “Promete’nin Ataları-Mitte ve Destanda Kültürel Kahraman” başlıklı makalesinde yazmıştır. Bu tipin özelliklerini Ülkü Kara Düzgün şu şekilde maddeleştirmiştir:
1. ? [Bu madde kitapta yok]
“2. Kültürel kahraman (Promete tipi) folklorun en eski tipidir.
3. Kültürel kahraman insanlara sadece medeniyet getirmez, aynı zamanda kâinatın kurucusudur.
4. Birçok mitte insanı yaratan bizzat kültürel kahramandır. (Promete gibi.)
5. Kültürel kahraman, tanrılara rağmen insanlara yardım eder.
6. Kültürel kahraman tipi kurnaz bir tiptir. Birçok kere meselelerin altından kurnazlığı ile kalkar.
7. Kültürel kahramanın en önemli buluşu ateştir.
8.
Ülkü Kara Düzgün, “Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipinin Tipolojisi”,
Ülkü Kara Düzgün,
Düzgün,
