олохторо, тирэхтэрэ улахан суолталаах, бигэ буолуохтаахтар.
– Мэҥэ Хаҥалас ытык сирдэринэн сырыы туһунан тус санааҥ.
– Быйыл ураты улахан ситиһиилэннибит. Ытык сирдэр устун сахаҕа бастакы ытык сырыы буолла. Мэҥэ Хаҥалас улууһун устун сылдьан, Чүүйэ дэриэбинэтин таһыттан тоҕус ойбонноох сэргэни буллубут. Манна саха итэҕэлин ис дьиҥэ толору баар. Ол барыта үлэлии турар гына оҥоһуллубут. Онон бу сэргэни саха итэҕэлин сүрүн сэргэтин быһыытынан ылынныбыт. Бу сэргэ аны биһиэхэ Мекки курдук суолталанар. Сахабын диир киһи саатар үйэтигэр биирдэ бу сэргэҕэ тиийэн алгыс ылыахтаах. Биллэн турар, суола-ииһэ оҥоһуллуор диэри 3—5 сыл барара буолуо. Быйыл кэпсэтиитин ситэрэн баран ыҥырыы таһаарыахпыт. Сахабын диир киһи аһымал харчы биэриэхтээх. Ону таһынан кыахтаах дьон суолун, тутууларын ыытарга бэйэлэрин өттүттэн эмиэ көмөлөһөллөрө наада. Бу тутуу саха норуотун барытын түмэр тутуу буолуохтаах.
– Түмүккэр Айыы дьиэтэ хайдах үлэлиирин быһааран биэриэҥ дуу.
– Айыы дьиэтигэр эр киһи да, дьахтар да үлэлиир. Саха итэҕэлигэр эр киһи да, дьахтар да куттаах-сүрдээх, онон дьахтары баттааһын суох. Аны кэргэннээх киһи итэҕэли ыытара көҥүллэнэр. Айыы дьиэтигэр атын итэҕэллээх, атын омук сылдьара эмиэ көҥүллэнэр. Сахалыы сиэри эрэ тутуһуон наада. Бокуонньугу айыы дьиэтигэр киллэрбэппит. Күнүс эрэ үлэлиибит. Ол курдук балаҕан ыйыттан урукку бэрээдэкпитинэн үлэлиэхпит. Үлэлиир күммүт сэрэдэ, субуота, өрөбүл, сарсыарда 11 чаастан киэһэ 4 чааска диэри. Былыр төһө эрэ сыл буола-буола (биһиги ааҕарбытынан 4 сылга биирдэ) ойууннар мустуулара буолара. Аныгыскы ыытыллар итэҕэл сугулаана ити ойууннар мустууларыгар маарынныа. Манна саха муусукатын маллара тыаһыаҕа. Аныгы тылынан оркестр диэххэ сөп. Биһиги эмиэ тыаска-ууска улахан болҕомтобутун ууруохпут. Онон итэҕэлгэ үлэлэр тиһигин быспакка ыытылла тураллар.
Ытык сирдэр – история тыыннаах кэрэһиттэрэ
(Экспедицияттан суоллааҕы бэлиэтээһиннэр)
«Хас биирдии саха киһитэ тыһыынча өбүгэтин билиитин илдьэ сылдьар».
Экспедициябыт бастакы күнүгэр, эбиэт иннинэ, Төхтүр сиригэр Уустаах Избеков олорбут Дьаҥхаада алааһыгар сылдьан баран, эбиэт кэнниттэн Томтор бөһүөлэгэр айаннаатыбыт.
Сырылатан дьэ куйаас күннэр турдулар. Манна биһигини историк идэлээх, олоҥхоһут Петр Максимович Тихонов көрсөн, салгыы кини сирдээн, былыр Мэҥэ Хаҥалас улахан баайынан биллибит Уйбаан Пономарев-Чөкчөҥө кулуба Манчаарыттан саһан олорбут Туруйалаах томторо сайылыкка тиийэбит. Кини Степной Дума аҕа баһылыгынан олорбут. Оччолорго Саха сиригэр 1000-тан тахса сүөһүлээх буоллуҥ да, баай, кыахтаах киһи ахсааныгар киирсэр эбиккин. Оннук баайдаах киһи Саха сирин үрдүнэн 5—6 эрэ киһи баар буолар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ ыраахтааҕы былааһа баайдарга боломуочуйаны
