unutduğumuz məbədimizi özümüzə necə doğmalaşdırmaq olar?” Mixi yazılar kimi, o da indiyə qədər bizə yad olub. Bu səddi aşmaq və xalqı ona öz doğma abidəsi kimi təbliğ etmək üçün onun barəsində belə geniş danışmalı olduq.
“Ciqurr At`dan da qabaq başlayan muğam sənətimizin neçə məlum, məşhur nümayəndəsi olub, görəsən?” sualı da tapılan faktlar fonunda yeni yanğı, yеni qayğı kimi tədqiqatçı fikrini özünə cəlb etməyə bilmir. Bir anlığa xəyal edək ki, bız lap elə Bakı Muğam məbədində sənətçilərimizdən bir neçə dühasına qoyulmuş büstlərlə yanaşı, divarda bütün ifaçılarımızın adlarını əbədiləşdirmək istəyirik. Və əslində bunu etməliyik. Bizdə çoxlarımı hansı sənətkarlarımız var olub nəsnəsini tam nümayiş etdirə bilir? Cavab birmənalıdır, Yox. Hollivudda küçə səkisinə döşənən və dünyaya təbliğ edilən incəsənət ulduzlarının beşgüşəli ulduz içərisində həkk edilmiş adları kimi, biz də Beynəlxalq Muğam məbədində ifaçılarımızın hamısnın adını qızıl su ilə ya divara qazımalıyıq, ya da məbəd ətrafındakı yaşıllıqda – yerdəcə mərmər lövhələrdə həkk etməliyik. Şübhəsiz bizdə eradan əvvəlki adları bərpa etmək mümkün deyil. Lakin heç olmasa onların sayını bilmək olarmı? Əlbəttə, təqribi olacaq sayı hesablamaq çətin deyil. Bizim üçün ucu guya Cabbar Qaryağdıdan başlayan, yəni ilk sədasını Cabbar əminin ifasında eşitdiyimiz bu ulu sənətin dərin kökləri inanılmayacaq qədər dərindir. Onun kökləri qalıqları indi də duran Cıqqur At məbədindən su içir. Təqribi hesablamalar göstərir ki, yalnız son 200 ilin, yəni 10 nəslin yetirmələrinin tam siyahısı 50 azman sənətçidən ibarətdir. Bu sürətlə ərsəyə gəlməni ortaq götürsək, yəni 10 nəsil deyək, 50 məşhur sənətçi yetiribsə, hələ məbəddən qabaq da mövcud olmuş – 7 min illik muğam tarixində, yəni dünyasını dəyişmiş təqribən 350 nəslimizin yetirmiş olduğu ən məşhur ifaçıların sayını tapmaq zor tələb etmir. 10 nəsildə – 50 sənətçidirsə, 350 nəsildə X sənətçi olmalıdır. Adicə tənasib hesablaması göstərir ki, biz təqribən 1750! muğam sənətçisinin adını bərpa etməliyik ki, Bakı Beynəlxalq Muğam Məbədinin iç divarlarını və ya çölünü onların qızıl suya çəkilmiş adları, mümkün olduqda isə şəkilləri ilə bəzəyək.
Dediyim 1750 sənətçinin üçünün şəklini tarix bizə çatdırıb. Onları 2016-nın sentyabrında aşkar edə bilmişik. Belə bir möcüzənin ola biləcəyi gerçəkliyinə heç vaxt inanmazdım. Fəqət, əcdadlarımız, sən demə, biz düşündüyümüzdən daha çox müdrik, uzaqgörən olublar. Onlar barəsində gil yazıların verdiyi məlumatla aşağıda geniş şəkildə tanış ola biləcəksiniz. İndi isə üçlüyün özü ilə tanış olun. Onlardan birincisi Bəy, ikisi isə Xanımdır.
ŞƏKİLLƏRİ LYAPİS-LAZURİ LÖVHƏSİNDƏ ƏKS EDİLMİŞ
ADLARI NAMƏLUM ANTİK DÖVRÜN İLK MUĞAM USTALARI
(Aşağıya bax)
Aşağıdakı silindr (prizma), deyildiyi kimi, 1960-61-ci illərdə Avropa arxeoloqlarının Babilanın Ur-Nammu şəhərindəki Cıqqur At məbədinin qalıqları arasında apardıqları qazıntı zamanı ikinci mərtəbənin pilləkan divarında xüsusi taxçada aşkar edilib. Yazı zamanların təsirinə məruz qalmasın deyə, inşaatçılar silindri xüsusi qətranla (mazutla) suvanmış həmin taxçada gizlədiblərmiş. Bu ağıllı əməlin sayəsində, unikal yazı, demək olar ki, bizə bütün tamlığı ilə gəlib çatıb.
BABİLİN CIQQUR AT MƏBƏDİNİN DİVARINDAN TAPILMIŞ SİLİNDR-KAPSUL
Bitinin, yəni, bu bişirilmiş səbətəbənzər kapsulun səthinə qazılmış yazının sirrlərinin açılması üçün fasilələrlə üç il (2001–2004) baş sındırsaq da, nəticəsini məqbul saymaq olar. Türk dilinin konservativliyi fonunda belə, 6 min il öncəki Azərbaycan türkcəsini çağdaş adamın eşidəcəyi an anlaması o qədər də asan deyil. Çətindir deyərdim. Ona görə də, məqalədə bütün mətn masştabında təkcə xəttlər boyu deyil, seqmentlər boyu belə, anlaşılmaz leksemlərin, yəni sözlərin müasir variantlarını mötərizə içində ayrıca göstəririk. Kitabın rus dilli hissəsində isə kəlmələrin rus dilindəki adekvatları ayrıca lüğətlə verilir. Yazının sirrlərinin açılmasında qədim və müasir Türk lüğət fondlarından gen-bol istifadə olunub. Mətndəki anlaşılmaz sözlərin lüğətlərdə mənasını tapmayınca, onlara özümüzdən anlam verməkdən qəti çəkinmişik. Bu mətn bu yaxınlarda Nyu Yorkda rus dilində çapdan çıxacaq “Генезис тюрка и тюркского языка (на основе клинописных надписей)” kitabının (1250 səh) Muğama aid fəslidir.[11] İstəyən hər kəs mətnin bütöv sifarişini verə və ya işıq üzünə çıxacaq “Türkün Qızıl Kitabı” adlandırdığımız həmin əsərdən oxuya bilər.
Silndrin səthinə qazılmış gil yazılı xəttlər tam şəkildə oxucuya təqdim edilir. İşarələrin altında onların hecalı açılışlarını da (transliterasiya) dəqiqliyi ilə verməyə çalışmışıq ki, qədim Ana dilimizi Ana yazılarımızda öyrənmək istəyənlər onlardan əyani vəsait kimi istifadə edə bilsinlər. Bu, həm də, mixi yazılarının məhz türkə məxsusluğunu nümayiş etdirmək məqsədi güdür. Üçüncü xətt “semantik moddeləşdirmə” adlandırdığımız üsulla transkripsiyanın azərbaycan türkcəsincə yığımı və açılışıdır. Gəlin indi silindrin yarısını əhatə edən sirrləri açılmış 25 xəttə baxaq:
Nəbi-Naidim, tök şəri, Babili tintir (dindir) ki,
Zənnin esag (isa`f) ila sən! (Zənnin (düşüncəsin) yüksəlt [göylərə]) sən!)
U özü də
Ədəbiyyatda olduğu kimi, deşifrəçi də Ezida adlı digər bir məbədin olduğunu idda edir.
Bizim tədqiqatlar göstərir ki, bizim özü də sözlərindən olmamış Ezida, eninə sözündən isə Eninna məbədləri doğurlar.
Balıq il (el) anımaz, Rəbbü timəz (deməz), a (o) nəki,
Ey lüqal (allah?) melçesi (allah evi, allah ocağı, xanimanı), sən,
Ziggurat (Cıqqur At), ögüş, şir qal!
Çağırıb [xalqı] ur (ver) səs, ünü,
Sha Ur-Nammu şarrü şüüt, mah rü.
(Yaşa
