төлеп тұруы тиiс болды. Оңтүстiкте Нувия тарапынан көне Рим империясының шекарасы қалпына келтiрiлдi. 943 жылы Мысырда болған ал-Масуди Нувия тұрғындарының империяға құлдармен салық төлеп тұратынын жазды. 955 жылдары нубиялықтар тiптi өздерiнiң шекаралық қаласы Ибримнен (Primis) айырылды. Түркiлердiң Иранды жаулап алулары қарсаңында христиан мемлекетi осы аймаққа тiкелей агрессия қаупiн төндiрiп, ислам әлемiнiң бiр парасы саналатын Иран жерiне көз аларта бастаған болатын.
ХІ ғасырда түркiлердiң ислам әлемi мен Иранды жаулап алу қарсаңындағы араб халифаты құрамындағы Ирандағы саяси-дiни ахуал негiзiнен жоғарыда баяндалғандай жағдайда өрбiдi. Көне, дәстүрлi ирандық дүниетанымның жаңа дiнмен идеялық ымырасыздығы нәтижесiнде орын алған жергiлiктiлердiң араб басқыншылығы мен ислам дiнiне қарсы ұзақ қарсыласуларына қарамастан Иран жерi бiртiндеп исламдана бастады. Иран халқының жаңа дiндi қабылдауы айтарлықтай күрделi дәрежеде өттi. Араб билiгi мен ислам дiнi жергiлiктiлердiң ұзақ қарсыласуларымен қатар орнай бастады. Халықтың жаңа ислам дiнiне сүйенген билiкке деген өшпендiлiгi мен мойынсынбаушылығы, елдегi ислам билiгiне бағынбайтын дербес мемлекеттер құруға талпынушылықтармен қатар жүрдi. Арабтардың келуiнен бастап Х-ХІ ғасырларға дейiн бiрнеше мәрте қарсыласқан, кейбiреулерiне Иранның көне дiндерi – маздакизм мен зороастризмдi ұстанушылар қатысқан әлеуметтiк-саяси қозғалыстар болды. Бұл қозғалыстар исламның күшеюiмен әлсiреген соң да iс жүзiнде исмайлшылар мен шииттер қозғалысы түрiнде жалғасын тауып, интеграцияланып келе жатқан ислам әлемiнде iрiткi тудырды. Араб жаулап алулары нәтижесiнде Иран жерiнде араб халифатына қарсы негiзде ұлттық дәстүрлi ирандық мемлекет идеясы елдiң бытыраңқылыққа ұшырап, ұсақ мемлекеттердiң құрылуына алып келдi. Дейлемилiк саяси белсендiлiк дәуiрiнде пайда болған бұл мемлекеттер Иранды тұтастыруға қауқары жетпедi. Халифат басшылығының iрiп-шiруiнiң нәтижесiнде ортодоксальды исламның беделiне көлеңке түсiп, исламның iштей алауыздыққа ұшырап дiнге қарама-қайшы келетiн түрлi дiни ағымдардың пайда болуына душар еттi. Дiни ағымдардың әсерiнен мұсылмандар арасында дiни қақтығыстар күшейдi. Сондай-ақ осы ағымдарды өздерiне идеология еткен шағын мемлекеттер пайда болды.
Халифаттың iшкi әлсiреуiн пайдаланып Византия мұсылман әлемiне табысты жорықтар ұйымдастырып, мұсылмандардан көп жерлерiн қайтарып алып, Иранға айтарлықтай қауiп төндiре бастады. Осындай күрделi саяси жағдайды реттеуге халифат басшылығы толық дәрменсiздiк танытты. Оқиғаның бұдан әрi өрiс алуы халифат иелiгiне ғана емес, Иранға, дiнге аса қауiптi едi.
Бақылау сұрақтары:
1. Түркілердің Иранды жаулап алу кезеңдері қандай?
2. Түркілердің келуі қарсаңындағы Ирандағы саяси-діни ахуал қандай болды?
2.2. Х-ХІ ғасырлардағы көшпендi түркi халықтары және олардың исламды қабылдауы
Ислам әлемiндегi интеграциялануға төнген қауiптi сейiлту, ислам дiнiнiң iштей iру үрдiсiн тоқтату сырттан келетiн
