1
Octave Mirbeau (1848–1917) – fr. pisarz i krytyk sztuki. [przypis edytorski]
2
Sagiensis episcopi bibliothecarius sollertissimus (łac.) – uczony bibliotekarz biskupa Séez. [przypis edytorski]
3
judeae manu nefandissima (łac.) – z ręki niegodziwego Żyda. [przypis edytorski]
4
przyjacioły – dziś popr. forma: z przyjaciółmi. [przypis edytorski]
5
stawa – dziś popr. forma: staje. [przypis edytorski]
6
dwususowy – za dwa sous, tj. bardzo tanie, mierne; sous – daw. drobna moneta fr. [przypis edytorski]
7
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
8
Bakon, właśc. Roger Bacon (1214–1294) – filozof i alchemik ang., uważany za twórcę metody naukowej. [przypis edytorski]
9
Dekart, właśc. René Descartes a. Kartezjusz (1569–1650) – fr. uczony i filozof, autor Rozprawy o metodzie. [przypis edytorski]
10
atoli (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
11
Teologowie dni naszych zarzucają mu […] zarzut znajdujemy w artykule jednego z wybitnych myślicieli – Jan Lacoste pisze w „Gazette de France” z dnia 20 maja 1893: Ksiądz Hieronim Coignard to kapłan prudencji, pokory i wiary. Nie twierdzę, by postępowaniem swym czynił zawsze zaszczyt swej tonsurze, a duchowna sukienka jego pokaleczoną została może tu i ówdzie niewielkimi dziurami. Ale nawet wówczas, kiedy ulega pokusie, kiedy diabeł porywa go w szpony, unosząc bez dostatecznego oporu, to nie traci on nigdy wiary i ufa zawsze, że przy łasce Bożej poprawi się i ostatecznie wejdzie do królestwa niebieskiego, przeznaczonego dla sprawiedliwych. W istocie daje nam budujące widowisko śmierci pięknej i godnej chrześcijanina-katolika. Widzimy tedy, że ziarno gorczyczne wiary, zdobiące życie, oraz pokora tkwią w słabostkach ludzkich. Jeśli nawet ks. Coignard nie jest świętym, to kwalifikuje się co najwyżej do czyśćca. Ale mimo że się tam pewnie dostał, to jednak niewiele brakowało, by zleciał na dno piekieł, albowiem życie jego, nacechowane szczerą pokorą, nie wykazuje zgoła żadnego aktu skruchy ani żalu za grzechy. Miał zbyt wielką ufność w miłosierdzie Boże i nie czynił żadnych wysiłków, by uczynić duszę swą podatną na działanie łaski. Dlatego to ciągle popadał w dawne grzechy. Na niewiele zdała mu się tedy wiara i był nieomal heretykiem, albowiem święty sobór trydencki w VI i IX kanonie szóstej kongregacji rzuca anatemę na tych, którzy twierdzą, jako „niezdolen człowiek uczynić złego wbrew woli Boga, i mają taką ufność w potęgę wiary, iż za zbyteczny uznają każdy wysiłek woli własnej, sądząc, iż sama do zbawienia wystarcza”. Dlatego ta łaska Boża, która spływała na ks. Coignarda, jest wprost cudowną i nie zdarza się w normalnych warunkach życia. [przypis autorski]
12
żali a. zali (daw.) – czy, czyż, czy rzeczywiście. [przypis edytorski]
13
wonczas (daw.) – wtedy, w tym czasie. [przypis edytorski]
14
prymordialny (z fr. primordial: pierwotny; najważniejszy) – pierwotny, początkowy, wrodzony. [przypis edytorski]
15
kontrakt socjalny – umowa społeczna, postulat J.J. Rousseau. [przypis edytorski]
16
na pewne – dziś: na pewno. [przypis edytorski]
17
Wyraził silne wątpliwości nawet odnośnie do świętej ampułki, będącej za jego czasów podwaliną szczęśliwości społecznej, jak za naszych głosowanie powszechne – naczyńko zawierające święcony olej, którym namaszczano czoła królów Francji przy koronacji. Rozbił je w roku 1793 na placu publicznym Reimsu reprezentant ludu, Ruhl. Przechowywane było przez całe wieki w katedrze w Reims. [przypis tłumacza]
18
żali a. zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
19
na pewne – dziś: na pewno. [przypis edytorski]
20
zapoznawać – tu: ignorować, zapominać. [przypis edytorski]
21
Kromwel – właśc.: Cromwell. [przypis edytorski]
22
dowcip (tu daw.) – inteligencja, bystrość umysłu. [przypis edytorski]
23
Dżengisno-chan, właśc. Czyngis-chan a. Temudżyn (ok. 1160–1227) – jeden z najwybitniejszych władców mongolskich. [przypis edytorski]
24
Bajazeta, dziś: Bajazyd (1354–1403) – sułtan osmański. [przypis edytorski]
społecznej, jak za naszych głosowanie powszechne – naczyńko zawierające święcony olej, którym namaszczano czoła królów Francji przy koronacji. Rozbił je w roku 1793 na placu publicznym Reimsu reprezentant ludu, Ruhl. Przechowywane było przez całe wieki w katedrze w Reims. [przypis tłumacza]
