trzyma osiemnastoletniego ministra i osiemdziesięcioletnią kochankę – [ten minister to] Barbezieux, syn słynnego ministra wojny, Louvois. Pani de Maintenon, z którą Ludwik XV zawarł nawet tajemne małżeństwo, liczyła wówczas 77 lat. [przypis tłumacza]
36
Nie zdarzyło się, sądzę, aby kto w świecie posiadł równą mnogość bogactw, większą, niżby którykolwiek monarcha mógł zamarzyć, a zarazem cierpiał nędzę – po śmierci Ludwika XIV musiano sprzedać jego srebra, aby umorzyć najpilniejsze długi. [przypis tłumacza]
Dziewica – Fatima Zahra (605–632), córka Mahometa i matka jego wnuków, najbardziej czczona kobieta islamu. [przypis edytorski]
6
15 dnia księżyca Saphar – porządek miesięcy kalendarza muzułmańskiego jest następujący: Maharram, Saphar, Rebiab I i II, Gemmadi I i II, Rhegeb, Chahban, Rhamazan, Chalwal, Zilkade, Zilhage [Miesiące te liczą 29 a. 30 dni, zatem każdego roku następują o nieco innej porze, np. rhamazan w 2008 r. wypadał we wrześniu, a w 2011 r. w sierpniu – Red. WL]. [przypis tłumacza]
7
Zefis – być może tożsama z Zelis (w liście CXIV Usbek mówi, że ma 4 żony, pozostałe to Zachi, Fatme i Roksana). [przypis edytorski]
8
bożyszcze – tu: osoba wychwalana przez pochlebców, czyli władca. [przypis edytorski]
9
mollakowie – mahometańscy kapłani, którzy zwołują wiernych do modlitwy. [przypis tłumacza]
10
Alkoran, dziś Koran – święta księga islamu, przekazująca nauki Mahometa, zawiera nakazy religijne i podstawy prawa obowiązującego muzułmanów. [przypis edytorski]
11
Kom – w meczecie w Kom znajdują się, oprócz Sidi Fatimy, także groby Szacha Sofi i syna jego Szacha Abbasa. Persowie odbywają tłumne pielgrzymki do tego miejsca. [przypis tłumacza]
12
Alkoran, dziś Koran – święta księga islamu, przekazująca nauki Mahometa, zawiera nakazy religijne i podstawy prawa obowiązującego muzułmanów. [przypis edytorski]
13
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
14
trzynasty iman – naczelny kapłan. [przypis tłumacza]
15
empireum – najwyższa sfera nieba wg astronomii starożytnej. [przypis edytorski]
16
nadir – najniższy punkt sklepienia niebieskiego, przeciwieństwo zenitu. [przypis edytorski]
17
Powiadają, iż garstka chrześcijan, wyruszywszy ze skalistej wysepki, przyprawia o siódme poty Osmanów i trzyma pod grozą całe ich królestwo. – ta garstka chrześcijan to rycerze maltańscy. [przypis tłumacza]
18
Kobiety zażywają tu wielkiej swobody (…) noszą tylko jedną zasłonę – w Persji noszą ich cztery. [przypis tłumacza]
19
konstytucja – Konstytucja czyli bulla Unigenitus, wydana przez Klemensa XIII w r. 1713, a wymierzona głównie w jansenistów i ich wykład Nowego Testamentu, stała się zarzewiem długoletnich sporów religijnych we Francji. [przypis tłumacza]
20
Alkoran, dziś Koran – święta księga islamu, przekazująca nauki Mahometa, zawiera nakazy religijne i podstawy prawa obowiązującego muzułmanów; tu: biblia, księga święta. [przypis edytorski]
21
miał w swoim państwie niezliczoną mnogość niewidzialnych wrogów – aluzje do prześladowań osób podejrzanych o nieprawomyślność religijną, jakie rozwinął Ludwik XIV za poduszczeniem jezuitów, a w szczególności swego spowiednika, o. Le Tellier. [przypis tłumacza]
22
15 dnia księżyca Chahban, 1712 – w wersji fr.: 5 dnia. [przypis edytorski]
23
labuś (daw., z fr. l'abbé: opat) – księżulek. [przypis edytorski]
rhamazan a. ramadan – miesiąc ścisłego postu w kulturze muzułmańskiej; tu: post. [przypis edytorski]
26
w pewnej prowincji nazwanej Galicją – aluzja do miejsca licznych pielgrzymek, Santiago di Compostella w hiszpańskiej Galicji. [przypis tłumacza]
27
dom, w którym utrzymują dość nędznie około trzystu osób – przytułek dla trzystu niewidomych, tzw. Quinze-Vingts. [przypis tłumacza]
28
Alkoran, dziś Koran – święta księga islamu, przekazująca nauki Mahometa, zawiera nakazy religijne i podstawy prawa obowiązującego muzułmanów. [przypis edytorski]
29
prawo broni naszym książętom wina, oni zaś posuwają się do wybryków opilstwa spychających ich poniżej godności ludzkiej – Szach Soliman (zm. 1694) oraz Szach Hussein, panujący w Persji w chwili powstania tej książki, hołdowali nałogowi pijaństwa. [przypis tłumacza]
30
25 dnia księżyca Zilkade, 1712 – w wydaniach fr. figuruje tu rok 1713. [przypis edytorski]
jedno miejsce, gdzie przyrządzają kawę – współczesna kawiarnia „literacka” Prokopa. [przypis tłumacza]
33
chodziło o reputację starego greckiego poety, którego ojczyzna, jak również czas i miejsce zgonu, od dwóch tysięcy lat są nieznane – chodzi o Homera; w owym czasie toczył się w świecie literackim zajadły spór o wyższość starożytnych a współczesnych. [przypis tłumacza]
34
Król francuski jest stary – w r. 1713 Ludwik XIV liczył 7
align="center">