bohaterów występujących w tzw. Pieśniach Osjana, wydanych w 1760 r. przez Jamesa Macphersona jako tłumaczenie z języka gaelickiego utworów celtyckiego barda imieniem Osjan; mimo że szybko (w 1805 r.) starożytny epos okazał się falsyfikatem, a rzekomy tłumacz autorem, tekst zyskał ogromną popularność w dobie romantyzmu i był tłumaczony na liczne języki w całej Europie; najpopularniejsze tłumaczenie fr. Pierre'a Le Tourneura z 1777 r. nosiło tytuł Osian, fils de Fingal, barde du troisième siècle: Poésies galliques (Osjan, syn Fingala, bard z trzeciego wieku: Poezje gaelickie). [przypis edytorski]
65
nie podobna – nie sposób, nie można. [przypis edytorski]
66
bodajem tylko – żebym tylko. [przypis edytorski]
67
bawaria – tu: piwiarnia. [przypis edytorski]
68
z otwartymi ramiony – dziś popr. forma N.lm: (…) ramionami. [przypis edytorski]
69
Tod oder Turandot (niem.) – śmierć albo Turandot; nawiązanie do imienia tytułowej bohaterki sztuki Carla Gozziego Turandot opowiadająca o okrutnej księżniczce chińskiej, która swoim kandydatom na męża zadawała niczym Sfinks trudne zagadki, a tych, którzy nie odgadli czekała śmierć; na podstawie dramatu powstała opera wł. kompozytora Giacoma Pucciniego (1858–1924), dokończona (przez Franco Alfano) i wystawiona dopiero po jego śmierci, w 1926 r. [przypis edytorski]
70
ręce obciągnięte – tu zapewne: wyprostowane, wyciągnięte wzdłuż ciała. [przypis edytorski]
71
Zum Rhein (…) die Wacht am Rhein – słowa niem. pieśni patriotycznej Die Wacht am Rhein (Straż na Renie) autorstwa Maximiliana Schneckenburgera (1819–1849), która wykonywana do muzyki Karla Wilhelma zyskała ogromną popularność, szczególnie podczas wojny prusko-francuskiej; odczytywano ją wtedy (i wielokrotnie później w historii) jako przeciwstawienie się francuskim pretensjom do Alzacji i Lotaryngii oraz uznawaniu Renu za naturalną granicę Francji. [przypis edytorski]
factotum wyrosło – w odniesieniu do zaczerpniętego z łaciny rzeczownika rodzaju nijakiego factotum (totumfacki) autorka konsekwentnie stosuje czasowniki również w formie nijakiej. [przypis edytorski]
74
opoponaks – słodka mirra; wonna żywica używana do wyrobu perfum, kadzideł itp. [przypis edytorski]
75
alle Wetter (niem.) – przekleństwo: do stu piorunów. [przypis edytorski]
76
der Schurke (niem.) – łotr, łajdak, szuja. [przypis edytorski]
77
potztausend (niem. przekręcone Gotts tausend Sakrament) – przekleństwo: do stu diabłów itp. [przypis redakcyjny]
78
schwere Not (niem.) – ciężka bieda; wielki kłopot. [przypis edytorski]
kartuzowie – zakon kontemplacyjny o surowej regule, zał. w XI w. we Francji. [przypis edytorski]
81
trente et quarante (fr.) – dosł. trzydzieści i czterdzieści; nazwa hazardowej gry w karty (inaczej Rouge et Noir, tj. czerwone i czarne) spopularyzowanej w XVII w. we Francji. [przypis edytorski]
82
homeryczny śmiech – niepohamowany, głośny, szczery, serdeczny śmiech; Homer w Iliadzie wspomina o „nieugaszonym śmiechu” bogów. [przypis edytorski]
83
prosit (niem.) – na zdrowie (forma toastu). [przypis edytorski]
84
Mahlzeit (niem.) – pora posiłku. [przypis edytorski]
plant – teren wydzielony pod torowisko kolei. [przypis edytorski]
102
was gibt's (niem.) – co nowego, co słychać. [przypis edytorski]
103
Gut Mariampol (…) nach Osten (niem.) – majątek ziemski Mariampol; posiadaczka wielmożna pani Tekla Ostrowska; leży około dwóch mil na wschód. [przypis edytorski]
104
poczthalter (z niem.) – urzędnik pocztowy. [przypis edytorski]
105
ein echter Preusse (niem.) – prawdziwy Prusak. [przypis edytorski]
Scewola – właśc. Gaius Mucius Cordus; legendarny bohater rzymski, który został wysłany, by zamordować króla etruskiego Porsennę oblegającego ze swą armią Rzym w 508 p.n.e.; gdy został jednak schwytany w obozie wroga, włożył rękę w ogień, by dowieść, że nie straszne mu tortury ani śmierć; takie męstwo przekonało Porsennę, by puścić wolno zamachowca; nosił on odtąd z chlubą przydomek Scaevola, tzn. Mańkut. [przypis edytorski]
bohaterów występujących w tzw. 