ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku. [przypis edytorski]
139
chciwie – chętnie. [przypis edytorski]
140
komes – tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd. [przypis edytorski]
141
przedchorągiewny – rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy. [przypis edytorski]
142
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
143
dyć (gw.) – przecież. [przypis edytorski]
144
miesiąc (daw.) – księżyc. [przypis edytorski]
145
szyba kościelna – chodzi o witraż. [przypis edytorski]
146
grabia – hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł. [przypis edytorski]
147
gładka – tu: piękna. [przypis edytorski]
148
siła (daw.) – wielu. [przypis edytorski]
149
pomorzył (daw.) – zabił. [przypis edytorski]
150
nabrały – napęczniały. [przypis edytorski]
151
długo książę w niewoli u nich siedział – w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli. [przypis edytorski]
152
troczyć – przywiązać. [przypis edytorski]
153
halebarda – dziś popr.: halabarda. [przypis edytorski]
154
rubież – granica, pogranicze. [przypis edytorski]
155
przetowłosy (daw.) – jasnowłosy. [przypis edytorski]
156
pawęż (daw.) – wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą. [przypis edytorski]
157
bydlić (daw.) – mieszkać, przebywać. [przypis edytorski]
158
radziej (daw.) – chętniej. [przypis edytorski]
159
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
160
luty (daw.) – groźny, srogi. [przypis edytorski]
161
frasować się (daw.) – martwić się. [przypis edytorski]
162
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
163
nie cudna temu chłopcu wojna – sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym. [przypis edytorski]
164
roków – dziś popr.: lat. [przypis edytorski]
165
nowotny (daw.) – nowy. [przypis edytorski]
166
wiskać – prawdopodobnie od iskać, drapać. [przypis edytorski]
167
otrok (daw.) – chłopak. [przypis edytorski]
168
nie idzie (daw.) – nie uchodzi, nie wypada. [przypis edytorski]
169
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
170
łagiew (daw.) – naczynie podróżne. [przypis edytorski]
171
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
172
łuby – kosze, bagaże. [przypis edytorski]
173
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów. [przypis edytorski]
174
jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego. [przypis edytorski]
175
kord – krótki miecz. [przypis edytorski]
176
fryzyjski – pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze
