Çünkü han ile hatunun da sünükleri vardır. “Sünük”, “söğüş” kelimesinin aslıdır ki dinî ziyafette mukaddes kurbandan her mümessilin yiyebileceği uzvu ifade eder. Mukaddes kurban olan “Tibet Öküzü”, ilin timsalidir. O hâlde, ili teşkil eden muhtelif teşkilatlardan her biri, öküzün bir uzvuna tekabül etmelidir: Öküzün başı hanı, karnı hatunu irade eder. O hâlde, hanın “söğüş”ü “baş”, hatununki “karın” olmalıdır. Öküzün sağ tarafı ilin “sağ kol”unu, sol tarafı ise ilin “sol kol”unu temsil eder. O hâlde, sağ kolu teşkil eden üç büyük boyun “söğüş”leri “sağ but” ile “sağ aşıklı” ve “kaburga” olmalıdır. “Sol but” ile “sol aşıklı” ve “sırt eti”, sol kolu teşkil eden üç büyük boyun “söğüş”leri olmak lazım gelir. İşte Oğuzlarda boy beyleri ile han ve hatun, bu mantık dairesinde, ancak kendi “söğüş”lerini yiyebilirlerdi (Yalnız hanın “sırt eti”nden de hissesi vardı.). Bundan anlaşılıyor ki Oğuzlarda da “il teşkilatı” sekizli bir tasnife istinat ediyor. Zaten yukarıda Üç Okların ne suretle dört boydan üçe indiğini göstermiştik. Bunlar yine üç boydan mürekkep olan Boz Oklarla ittihat edince altı boydan mürekkep bir “il” oldular. Fakat han ve hatun ile beraber teşkilatları yine sekiz boy hükmündedir.
“Orta il” de “orta natürizm” adını verebileceğimiz bir dinî sisteme istinat eder. “Orta natürizm”de ilahlar iki takıma ayrılır. Birinci takım “Güneş”, “Ay”, “Yıldız” gibi semavi tanrılardır ki bunlara “Gün Han, Ay Han, Yıldız Han” denilir. İkinci takım “Gök” (Kürre-i Hevâiyye), “Dağ”, “Deniz” gibi hâki “Yer Sular”dır. Bunlara da “Gök Han, Dağ Han, Deniz Han” adları verilir. Bu iki takımdan birincisi, Oğuz İli’nin “sağ kol”u olan Boz Oklardan üç büyük boyun timsalleridir. İkincisi de “sol kol”u olan, Üç Oklara mensup üç büyük boyun timsalleridir. Sonraları bu büyük boylardan her biri dörder tali boya ayrıldığından Oğuz İli’nin boyları yirmi dörde baliğ olmuştur. Bunları sırasıyla gösterelim:
Bu yirmi dört tali boydan her birisinin kendine mahsus bir “tamga”sı vardır. Bu “tamga”lar Camiut-Tevarih’te, Mahmut Kaşgarî Lügati’nde resimleriyle gösterilmiştir. Oğuz boyları, sürülerini, hazinelerini, bu “tamga”larla tefrik ederlerdi. Fakat “tamga”lar her tali boya hususi bir şahsiyet vermekle beraber, bunların her dördü büyük bir boy teşkil etmekte yine berdevam idiler. Bunu ispat eden canlı deliller, büyük boyların müşterek “ongun”Iarıyla “sünük”leridir.
Ongunlar: “Ongun”, “mübarek” manasınadır. Bir boyun ongunu, onun mübarek tanıdığı bir hayvandır. Oğuzlarda bu hayvanlar, avcı kuşlardan intihap edilmiştir. Her boy, kendi ongununa hürmet etmekle, ona ok atmamakla, etini yememekle mükelleftir. Oğuz boylarının ongunları şunlardır:
1. Gün Han Boyları, Ongunu: Şahin.
2. Ay Han Boyları, Ongunu: Kartal.
3. Yıldız Han Boyları, Ongunu: Tavşancıl.
4. Gök Han Boyları, Ongunu: Sungur.
5. Dağ Han Boyları, Ongunu: Uç Kuş.
6. Deniz Han Boyları, Ongunu: Çağrı.
Sünükler: Sünüklerin mahiyetini yukarıda teşrih etmiştik. Oğuz boylarının sünükleri aşağıdaki veçhiledir:
Han: Baş ve Uca (Sırt eti).
Hatun: Karın.
Gün Han Boyları: Sağ karı yağrın (but).
Ay Han Boyları: Sağ aşıklı.
Yıldız Han Boyları: Üyeğü (kaburga).
Gök Han Boyları: Sol karı yağrın.
Deniz Han Boyları: Sol aşıklı.
Dağ Han Boyları: Ucayla (sırt eti).
Oğuzların büyük boyları altı olduğu gibi, müttefikleri de altı ilden ibarettir: Uygur, Kalaç, Kanglı, Karluk, Kıpçak, Ağaç Eri.
Oğuz ilinde de iki kol birbirine müsavi olduğu gibi yirmi dört boyun hepsi birbirine müsavidirler. Boy beyleri boyların mümessillerinden ibaret olduğu gibi han da boy beylerinin kararıyla hareket eder. Yirmi dört boy beyi ya “kengeş=şûra” suretinde yahut “şölen=millî ziyafet” şeklinde toplanarak müzakere ederler. Hanın intihabı yahut hali, bu meclisler tarafından icra olunur. Demek ki “orta il” de “küçük il” ve “boy” devletleri gibi, tamamıyla demokratiktir. “İl mi yaman, bey mi yaman?” düsturu bu hükûmetlerin mahiyetini göstermeye kâfidir.
Osmanlı Devleti, Rum İli ve Anadolu’dan ibaret olmak üzere iki kola ayrılmıştı. Maiyet süvarileri altı bölük idi: Sipah, Silahtar, Ulûfeciyân-ı Yemin, Ulufeciyân-ı Yesâr, Gurebâ-i Yemin, Gurebâ-i Yesâr. Vezirlerin içoğlanları da yirmi dört adetti.
Oğuz teşkilatının aynını başka kavimlerde de görüyoruz. Hiung-Nu Devleti’nin müessisi olan Mete milletini “sağ kol” ve “sol kol” adlarıyla iki kola ayırmıştı. Her kola bir beylerbeyi kumanda ediyordu. Veliaht “sol kol”un kumandanıydı. Devletin en büyük memuriyetleri altı adetti. Ordu yirmi dört “tümen”e (on bin kişilik kıta) münkasımdı (De Guignes). Moğollarda da aynı teşkilatı buluyoruz.
Moğollar “sağ kol”a “baragungar”, “sol kol”a “cagungar” derlerdi. Eski zamanda Moğollar tümen tesmiye olunan altı kola münkasımdı. Bunlar da cagungar ve baragungar namlarıyla iki kola ayrılırdı. “Sağ kol”a han kumanda ederdi. “Sol kol” hanın biraderi yahut oğlu tarafından kumanda olunurdu (La Grande Encyclopaedie, Blochet).
Moğollarda yirmi dört boy teşkilatını da görüyoruz. “On yedinci karnda yazılmış mükemmel bir kanun buluyoruz. 1640 tarih-i miladisinde kabilenin yirmi dört reisi tarafından temsil edilen Uyratlar müçtemiası 115 maddelik bir düstur kabul etmiş.” (Tarih-i İlm-i Hukuk).
Yakutlarda da yirmi dört boy teşkilatı var.
Büyük Petro mukaddes kazı göstermek için Petersburg’a Yakutlardan yirmi dört şaman getirtmiş. Yirmi dört adedi Selçuk teşkilatından atabeylere, Eyyubilere ve Mısır’daki Kölemen teşkilatına geçmiştir. Hatta Bitlis Kürtlerinden Rojki aşireti de iki kola ve yirmi dört boya münkasımdır. Oğuzlarda iki, altı, yedi, on iki, yirmi dört adetlerinin mukaddesliği, “orta il” teşkilatında esas olmalarındandır.
BÜYÜK İL 7
“Büyük il”, iki “orta il”in birleşmesinden vücuda gelir. “Orta il”in ilk şekli sekiz boydan mürekkeptir. Bu sekiz boy, sekiz cihete tekabül eder: Şark, Şark-ı Cenubi, Cenup, Garp-ı Cenubi, Garp, Şimal, Garp-ı Şimalî ve Şimal-i Şarki.
Bu sekiz cihete tekabül eden “orta il”, “büyük il”in sol kolunu teşkil eder. Sağ kol ise bu sekiz cihete merkezin ilavesiyle vücuda gelen dokuz semte mütenazırdır. Binaenaleyh, “büyük il”in sağ kolu dokuz boydan, sol kolu sekiz boydan mürekkeptir. Bundan dolayıdır ki “küçük
“Küçük Mecmua”, yıl: I, sayı: 8, 29 Zilkade, sene: 340 (4 Temmuz, sene: 338), sayfa: 6b-9b; “Dergâh”, yıl: II, cilt: 4, sayı: 40, tarih: 5 Kanunıevvel 338, s. 49a-50a.
