ilim ve zekâları, istenildiği gibi idare edilmelerine engeldir; hâlbuki yerliler cahillikleri yönüyle hayvan gibidir, yularlarından tutar, istediğiniz yere götürebilirsiniz.” Acaba Bay Renan, Abbasilerin ortaya çıktıkları sırada İranlıların fikrî özellikleri bakımından bulundukları mertebeyi çağdaşlarından daha iyi bildiği iddiasında mıdır?
Sasaniler zamanında halkın en büyük kısmını Hristiyanların oluşturduğunu söylemek aklın kabul edeceği hâllerden midir? O zaman İran’daki halkın çoğunluğu Hristiyan olsaydı, Hristiyanlığın en büyük koruyucularından olan Doğu Roma İmparatorluğu’na karşı Sasaniler bağımsızlığını nasıl koruyabilirdi?
Hanedanı kendine bağlı olan Bermek’in oğlu Halit, Müslüman idi. Bir hanedan içinde yalnız bir adamın dini kabul etmemesi, o hanedanın İslam’ı geç kabul ettiğine mi delalet eder? Bermekîler’in Müslümanlıklarını açığa vurmalarının gerçek bir imana dayanmadığını Bay Renan nereden biliyor? Kendileriyle görüşüp de kalplerinin sırlarına nüfuz etmemiştir sanırım! Bermekîler’in münafıklık veya dinden dönmelerine delil gösterebilecek bir davranışları veya sözleri işitilmemiş ve hatta inançlarının bozuk olduğuna dair herhangi bir kitapta bir fıkracığa bile tesadüf olunamaz. Bermekîler’in zayıf inanç taşıdıklarına dair elde bir delil bulunsaydı, o aileyi yok ettikten sonra kendilerini halkın saldırısından kurtarmak için Bermekîler hakkında bin türlü kötülük ilan etmeyi devletin en önemli işlerinden sayan devlet büyükleri, Bermekîler’i halk nazarında lanetletecek böyle bir söylentinin yayılmasını, on bir asır sonra dünyaya gelecek olan Bay Renan’ya mı bırakırlardı?
Bermekîler’in ikbali yalnızca Harun devrinin bir kısmına ait iken Abbasîler’in; ilim asrında genellikle gizli müsteşarlıklarını, şehzade hocalıklarını, vezirliklerini Bermekîler’e tahsis etmeleri pek acemice bir mübalağa değil midir?
Bay Renan, Ebu’l Abbas Seffah ile Ebu Cafer Mansur’un da tam inanmadıklarını iddia ediyor. Zira makalesinin hemen her paragrafından, İslam’a inanmış bir kimsenin ilim âşığı olmasına zihninde bir türlü ihtimal vermediği anlaşılıyor. Kur’an-ı Kerim’de, “Allah hikmeti kime dilerse verir…”8, “Ant olsun ki biz Lokman’a hikmet verdik…”9, “Allah içinizden iman etmiş olanlarla kendilerine ilim verilmiş bulunanların derecelerini arttırır…”10, “De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”11, “Ey Rabb’im, benim ilmimi artır, de!”12 gibi nice ayetler ve güvenilir kitaplarda, “Âlimler peygamberlerin vârisleridir.”, “Bir âlimin ölmesi bir âlemin yok olması gibidir.”, “Beşikten mezara kadar ilim talep ediniz.”, “Çin’de de olsa ilim talep ediniz.” gibi bunca hadis-i şerif mevcuttur ki bunların hepsi, dinen âlimin şerefine, her Müslüman’ın ilim öğrenmekle ve hikmetle mükellef olduğuna kesin delildir.
Hâl böyle iken inandığı din tarafından ilim ve hikmet öğrenmekle görevlendirilmiş bir milletin fertlerinin dinî emirlerden uzaklaşmadıkça ilim ve hikmete meyletmeyeceğini iddia etmek, karanlığın kalkmasını güneşin batmasına bağlamak kadar batıllık ve apaçık bir maskaralık değil midir?
Bir varsayım olarak makale sahibinin vehmettiği gibi, inancı tam olan Müslümanlarda ilim ve hikmete hizmet etmiş hiç kimse bulunmasın ve hatta Müslümanların ilmi hor gördükleri de doğru olsun, ilim ve hikmetin yüceliğine ve öğrenmenin gerekliliğine dair Allah’ın ve peygamberin bu kadar emirleri ortada dururken Müslümanların o emirlere uymamasından dolayı dine bir noksanlık gelmesi ihtimali var mıdır?
Makale sahibi, Bağdat yeniden hayat bulmaya başlamış olan İran’ın başkenti olunca, fatihlerin dili olan Arapçanın ortadan kaldırılmasına ve dinin tamamen inkâr edilmesine imkân bulunmamışsa da meydana gelen yeni medeniyetin karma olduğunu ve Arap olmayan Müslümanlarla, Hristiyanların üstün geldiğini, idare ve özellikle güvenlik kuvvetlerinin bütün bütün Hristiyanların elinde kaldığını iddia eder.
Süphanallah! Abbasiler Arapçayı ortadan kaldıracaktı da hangi dil ile konuşacaklardı? İslam halifesi olmalarından dolayı dünyanın en büyük makamına ulaşmış iken İslam’ın tebliğ dili olan Arapçayı ret ve inkâr ederek devletlerini temelinden yıkmaya çare aramakla mı meşgul olacaklardı?
Abbasi halifelerinin vezirleri, yönetimin her dalında görevli memurları, zabıta nazırı olan polis amirleri, isimleriyle unvanlarıyla tarihî kaynaklarda yazılıdır; Bay Renan’nun, bunların içinden bir Hristiyan bulup göstermeye gücü yeter mi? Bu tür konularda tarihî hakikatleri değiştirerek iddialarını ispat edebilir mi?
Bay Ernest Renan, Harun Reşit ile Memun’un da İslam’a inanmadıklarını iddia ediyor; hâlbuki hükümdarlık günlerinin çoğunu hac ve savaşlarda geçirmesinden dolayı Harun, Müslümanlar nazarında değerli ve faziletli kişilerden sayılır; Memun’un ise inancında zayıflık değil, tam tersine taassup bulunduğunu, benimsediği Mutezile mezhebinin yaygınlaşmasında uyguladığı zorlayıcı hareketler ispat eder. Dine ilgi duymayan bir hükümdar, bir mezhebi yaygınlaştırmak için zorlamaya başvurup da ahalisinin çoğunu ne sebeple kendinden nefret ettirsin?
Memun’a mı mezhepsiz diyeceğiz? O Memun ki inancı sebebiyle kendi akrabalarına ve çocuklarına karşı İmam Rıza Hazretleri’ni tercih ederek kendisine veliaht yapmıştır.
Yukarıda ispat edildiği üzere Seffah’ın, Mansur’un, Harun’un ve Memun’un dinle ilgilenmekten uzak olmalarıyla “İslam ilme engeldir.” iddiaları açıklanamaz. Makale sahibinin dört Müslüman hükümdarını, sanki mahrem meclislerinde yıllarca bulunmuş, kalplerinin gizliliklerini öğrenmiş gibi, hizmetlerinde bulunan devlet büyüklerinin hepsiyle beraber “dinsizlik” ile suçlaması ne garip bir hafifliktir.
İşte Bay Ernest Renan, Bağdat’taki gelişme ve yükselmenin, sırf bu padişahlar ile yakınlarının sarf ettikleri himaye gayretinden, dinsizliklerinden kaynaklandığı iddiasında ısrar eder ve bu iddiasının hemen arkasından, vaktiyle Kayravan’dan Bağdat’a gelen İspanyol bir zatın, orada her çeşit din ve mezhebe mensup kimselerin oluşturduğu bir ilim heyetine girdiğini ve bu heyette, Müslüman olmayanlardan birinin İslam âlimlerine karşı “Biz buraya akli deliller üzerinde tartışmaya geldik, bize Kur’an ve hadisten çıkarılmış deliller getirmeyiniz çünkü biz onlara inanmıyoruz.” dediğini işitmiş olduğuna dair bir fıkra naklediyor.
Şüphesiz Bay Renan söz konusu olan bu hürriyeti, dinden uzak sandığı hükûmet adamlarının akılcılığına bağlamak istemektedir.
Biraz insaf ile düşünülsün: Eğer mezheplere dair konularda yapılan incelemeler ve konuşmalarda bu hürriyet, dinen caiz görülmeseydi, o asırlarda herkesin önünde öyle dinî hükümlere aykırı birtakım münakaşalara müsaade etmek, dünyada hiçbir hükûmet için kabil olabilir miydi?
Bay Ernest Renan, risalesinin birçok sayfasını, tercüme ve telif kuvvetiyle Arapların ulaşmış oldukları ilmî derece hakkında gayet noksan bazı malumatlar vermeye ayırmış, bu konuların arasına da dikkate değer bazı pasajlar sıkıştırmıştır: Mesela Araplar, filozofları, yukarıda açıklandığı gibi “f ve “lam” harflerinin esresi, “z”nin de uzatılmasıyle “filizuf” diye söylerlermiş; bu terim ise “zındık” kelimesi kadar tehlikeli bir unvan alarak, genelllikle ölüm ve işkenceyi gerektirirmiş(!)
“Bakara”, 269
“Lokman”, 12
“Mücadele”, 11
“Zumer”, 9
“Taha”, 114
