va kızlağa bek yazığı da çığıp, olardan ayrılğan.
Mahammat-apendi bu kentden gayrı Tatarhannı özge kentlerine, yurtlarına, avlaklarına barıp aylanğan, işleygen adamlanı köp görgen. Birleri tatavullar kaza, birevler çaçılğan aşlıklağa suv sala, birevler çaltikge vallar baylay, bellerine yetginçe suvnu içinde aylana. Turağan yerleri yerni kazıp etgen töleler. Aşayğan aşları arpa un bulan katnaşğan tiri un, tuzlu kuruğan balık, avlakda ösegen yaşıl haltalardan etilgen şorpalar, içegeni kuyulardan alınağan sasık suvlar. Üstündegi giyimleri yamavlu paltar opuraklar.
Mahammat-apendi bular bulan kıyınından, tınçından aytıp söylegende, hannı va onu vazirlerin sögüp olar heç zat aytmasa da çı, Mahammat-apendi onu sebebin neçe de tez anglağan.
Ahırda birleri Mahammat-apendi bulan açıkdan-açık bulay lakır etgenler:
– Eger de biz hannı va onu vazirlerin sögüp söylesek, bizge ullu kodular etile. Hanıbız, sarayına da çakırıp, yor-meler bulan tokalay. Tokalağandan başğa da hannı güçlü cazaları bar.
Getgen yıl şu zamanlarda, yaynı başlapğı ayında, üç adamnı günahsız sarayğa eltip itlerine talatdırdı. Yazıklar yaralanıp gelip yatdılar. Biri sav boldu, ekisi busa, yaraları yaynı yallavunda sellenip-hurtlanıp getip, geçindiler.
Mahammat-apendi Tatarhannı kentlerin aylana turup, Absiyahkentge9 gele. Apendini bu yurtda bir günden artık turmağa hıyalı bolmağan. Amma adamları gonakga bek hürmetli bolmak sayalı o halknı yaşav halından, adatından, kılığından malumatlar cıya turup10, segiz gün galğan.
Apendini konağı domburçu Abduraşit bek salamatlı adam. Oğar domburçu dep koymaklığını sebebi de bulay bolğan: egerden idarada cıyın, yada başğa kulluklar uçun halknı çakırma tarık busa, halk Abduraşitni zurnayını va tebini avazın eşitgendok, idarağa barma tarıknı anglay bolğan. Ondan gayrı da, Abduraşit şo zurnaynı avazı bulan ramazan ayda kentlileni şahardandan uyata. Abduraşit habarnı, lakırnı epsiz köp süyegen adam. Apendi gelip konak tüşgenli çi Abduraşitlege lakırğa adamlar dağı da köp cıyılağan bolğan. Abduraşit, onu yuvukları apendini Kazan, Afganistan, İran, Turan11, Arab saparlarından habar alıp, o yırak ülkelerde görgen zatların, halklanı yaşavların, adatların aytdırtıp bek ullu tamaşalık ete bolğanlar.
Apendi de öz geziginde bulardan yaşav halın sorağan, Absiyahlı tanışları aytğannı yazıp alğan:
– Bizin üç ullu kıyınıbız bar: biri Tatarhan salağan avur alifan12. Ekinçisi de har yıl degenley Terik suv taşıp, çaçğan aşlıklarıbıznı suv alıp goya. Üçünçüsü de talavurçulukğa gelegen kaçaklar.
Erenler kışı-yazı demey kır avlaklarda taşlanıp kala-bız: aşlık çaçabız, orabız, basabız degenley. Katınlarıbız bavda, bahçada dolanıp sav günleni yibereler.
Yurtda gala yaş-guş, kızlar, gelinler. Şo kaçaklar yılkıbıznı, tuvarıbıznı haydağandan gayrı, kentde yangız kalğan kızlarıbıznı, gelinleribizni urlap alıp geteler, olanı biyaburlukğa salıp, namusuna tiyeler. Bizin Absiyahdan yırak tügül, Absiyahnı idarasına tabi bir giççi kent bar. Biz şo kentge Bayramalikent dey edik. Getgen yıl kaçaklar bizin kentli pehlivançı Kazimbekni kızı Nürcahannı kaçırıp alıp barağanda, bayramalikentliler olanı artın guvğan, kaçaklar, açuv etip, Nürcahannı soyup taşlap getgenler. Biz hali şo kentge Nürcahankent deybiz. Absiyahlılanı muradı bulay: aşlıklanı suv alıvdan saklamak uçun bu yılnı güzünde Terikni yağası bulan val işlemek. Gatınlar onu uçun köp kerpiç gesip hazirlegen. Ondan kayrı da idaranı aylandırıp baru etecekbiz, kala kurmağa kastıbız bar. Kaçaklar, talavurçular çapğın etse, katın-kız şo kalanı içine sıyınar dağı… Şulay umutlarıbız bar,– degenler.
Mahammat-apendi Absiyahda segiz gün turğan va ondan taba Taşgeçiv boyğa bağıp saparın davam etgen. Taşgeçivden Endirey hanlanı vilayatına çığıp va dağı da ariyan kumuklanı köbüsü yurtlarında bolğan. Bütün kumuknu yolun, sokmağın tanığan song, Mahammat-apendi Kobanğa13 taba yol tuta. Ol Kobanda eki yılğa yuvuk tura. Eki yıldan song busa şo özü gelgen yol bulan, Tatarhannı vilayatından taba, birdağı yol üstünde Absiyahdağı konaklarına da girip, Hacitarhanğa kayta.
Said Mahammat Şamsukumarğa üylengen song da kasbusun taşlamay, Tarhan Murza bulan birçe yırakva yuvukvilayatlağa savdügerge yürüy turğan.
Artdağı gezik olar hatta Rimge yerli barğanlar. Ondan alıp gelgen cavhar kaşlanı va özge türlü bahalı taşlanı satğanda, bulağa ayrokda köp kazanç kala. Yuvuklar şulay savdöger saparlanı naticasında hıylı mal-mülkge yes de bolup, barisi öz elinde: Tarhan– Kalmukda, Said Mahammat– Hacitarhanda ullu binalar da tigip olturalar.
Bugün Said Mahammatnı ocağında ullu süyünç, toy. Şamsukumar ulan tapğan. Şonu süyünçüne bu nasipli üyahlünü dosu-yuvuğu, Hacitarhannı belgili adamları cıyılğan. Olanı arasında Kalmukdan gelip Tarhan Murza va eki-üç gün alda Koban saparından Hacitarhanğa kaytğan Mahammat-apendi de bar.
Tarhan Murza bu toyğa özünü savğatı-salamı bulan gelgen, Said Mahammatnı bir geçe-bir günlük toyundan song, Tarhan Murza birdağı geçe öz hağı bulan etip toynu uzatğan.
Çakırılğan konaklanı, yuvuğuna yetişdirmey, Tarhan özü yolğa salğan va dörtünçü gün atın da yerlep, getmege dep hazirlengen. Gelini bulan savbollaşmak uçun, ol Şamsukumarnı otavuna gire. Şamsukumar Tarhan Murzanı görgende, kuçağındağı yaşnı, adatğa göre sıy etemen dep, yerge salğan. Tarhan Murza yaşnı koluna alıp, yılayğanın toktatmağa süyüp oğar oşana. Tarhan Murza yaşnı atın sorağanda, Şamsukumar “bilmeymen” dep cavap bere.
– At koymağanmısız dağı?
– Koymağanbız, men unutğanman, bilmeymen.
Tarhan Murza yaşnı kuçağına tutğan küyde, aradağı eşikni açıp, arigi üyden Said Mahammatnı çakıra, yaşnı atın soray.
– Amankul dep koyğanman.
– Anası nege bilmey yaşnı atın? Said Mahammat ayta:– Anası çı bile, adatğa baylanıp aytmay, meni atamnı atı ekenge.
Tarhan Murza bu adatnı anglap, tamaşa bola.
“Bu yaş öser, ullu bolar, üylener; anası atın aytmay turar dağı”,– dep oylay va betin açıp, yaşnı yuzüne tergevlü karay. Narısta anasına oşamay, atasına parh berip, karayavuz.
Tarhan Murza Şamsukumarğa:– Men yaşğa bir başğa at koysam, men koyğan atnı aytarmısan?– dey.
– Aytarman.
Şamsukumarğa yuvuk, yada konak adamı goyğan at har daimge de saklanma geregi belgili.
– Yaş atasına oşağan, garayavuz. Kalmukda garağa “hor” dey, men yaşğa Amangul tügül, Amanhor dep koyaman. Bu yaşnı atı bugünden song Amanhor bolsun! Bizde, Kalmukda, bulay zat bar: ulan tuvsa, avuldağı lap uzak yaşağan kartnı
Absiyah– esgi Kızlarğa fars tilde koyulğan at. Fars tilde “Ab” suv, “siyah” gara, “Garasuv” bola. Kumuklarda “Karasuv otar” dep yoluğa.
Mahammat-apendi “Tarihi Absiyah” atlı kitap yazğan. Onu bir-bir kitapları Türkiyanı kitaphanalarında saklanğan.
Turan dep İrannı günçığış yanında turağan türk milletleni vilayatlarına aytıla bolğan.
Alifan– nalog, yasak.
Mahammat-apendini “Koban saparı” dep kitabı bar. O kitapda Kuban özenni yuvuğunda turağan türk milletleni: karaçaylılanı, tatarlanı va balkarlanı hakında yazılğan.
