verir.
Baytursınulı, aydınlanmanın yolunu eğitim olarak görür, öğretim yöntemleri üzerine de çalışır. 1920’de Kazan’da yayımlanan ‘başlangıç veya yöntem kitabı’ diyebileceğimiz Kazakça Älipbiyge Bayanşı (Kazakça Alfabeye Giriş) adlı eserde alfabe ve alfabe öğretimi konusunda yöntemin ne olacağı anlatılır (Alibekiroğlu 2005: 31).
Bir okuma kitabı da olan Til Tanıtkış (Dil Bilgisi 1925, Orenburg), cümle bilgisi, isim ve isim çekimi konularını ele alınır, örneklerle açıklar (Türk 1999: 5).
‘Älip-biy’ (Alfabe), Savat aşkış (Okuma Yazma Kitabı), Ädebiyet tanıtkış (Edebiyat Bilimine Giriş), ‘Til Jumsar’ (Dilin Kılavuzu) da bu tür ilmî eserler ve ders kitapları arasında sayılabilir. ‘Kızıl Kazakistan Dergisi’nde Kazakistan’daki eğitim öğretim işleriyle, ‘Eñbekşi Kazak’ gazetesinde imla ve yazı konularıyla ilgili makaleleri yayımlanır.
2. Gazetecilik yoluyla halkın aydınlatılması konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Baytursınulı, gazete bir yana okuryazarlığı bile olmayan halka, gazetenin bir toplum için önemini ve gazetenin toplumsal hayattaki yerini göstererek Kazak basın ve yayın hayatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır.
O, ‘Türkistan Valayatı’(1870-1918), ‘Dala Valayatı’ (1888-1902), Ak Jol ve Kazak () gazetelerindeki yazılarıyla toplumun düşüncelerini etkiler. 2 şubat 1913 yılındaki ‘Kazak’ gazetesinin ilk sayısında gazeteyi ‘Halkın gözü, kulağı ve dili’ olarak tanımlar. ‘Yeni Mektep Dergisi’, ‘Türkçüler Kurultayı’, ‘Jelkek’ ve ‘Eñbekşi Kazak’ gazetesinde Kazakistan’daki gelişmeler, yeni oluşum ve Latin harfleri, 1927’de ıslah edilmiş Arap harfli Kazak alfabesi, ana dilin öğretim yöntemleri gibi konularda yazılar kaleme alır. Bu dönemde yayımlanan ‘Aykap’ (1911-1915) dergisi ve ‘Kazak’ (1913–1917) gazetesi, sosyal, tarihî, ekonomik tartışmaları sayfalarına taşır, bilim ve sanatın halk arasında yayılması için mücadele eder, yazılarıyla topluma yol gösterirler. Bunlarda yayımlanan makaleler, edebî eleştirinin ve gazeteciliğin ilk örnekleri olarak da kabul edilir (Koç vd. 2007: I-339).
‘Alaş’ın resmi yayın organına dönüşen ‘Kazak’ gazetesi etrafında toplanan aydınlar, memleket meseleleri, eğitim öğretim problemleri ve siyasî gelişmeleri yazıp tartışmak yanında Çar idaresinin sömürü siyasetini eleştirir, demokrasi konusunu gündeme taşır, siyasî düşüncenin gelişmesini sağlarlar. Halk arasında birlik sağlanması da gazete sayesinde mümkün olur.
3. Halka hitap ederek veya şiirleriyle halkı aydınlatmak için yaptığı çalışmalar
Baytursınulı, şairin ve uyuyan milleti uyandırmaya çalışan aydınların sembolü olarak kullandığı ‘Masa’ (Sivrisinek) adlı ilk şiir kitabını 1911’de Orenburg’da yayımlar. ‘Masa’da kendi hayatını anlattığı gibi Kazak halkının yaşadığı eziyet, sıkıntı, kıtlık, hürriyet ve bağımsızlık hasreti gibi temaları da işler. Diğer şiirlerde ise halkı için, milletin bağımsızlığı ve özgürlüğü için çalışan, kendini feda eden kahramanlar tasvir edilir. Eserde, Puşkin ve Krilov’dan tercüme edilmiş şiirler de yer almaktadır. ‘N. K. Hanımğa’, ‘Masa’, ‘Söz İyesinen’ (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 308, 385; 297, 378; 297, 378) şiirlerinde, 1920’li yılların kıyasıya mücadelesi içinde halkı uyandırmaya çalışmak için seslenişi yer almaktadır.
4. Mollalar ve halkın eğitilmesi konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Halkın eğitiminde mollaların (hocaların) önemli bir rolü vardır ama ne yazık ki onlar eğitimsizdirler. Türkistan topraklarında, hürriyet ve istiklalini kaybeden milletin bu hâle gelmesinde dönemin din adamlarının yaptığı yanlışların çok etkisi vardır. Baytursınulı, bu kesimi ‘Jıyğan Tergen’ şiirinde sert sözlerle eleştirir. O, cehaletin tedavisini eğitimde görür. ‘Aykap’ Dergisi ve ‘Kazak’ Gazetesi gibi yayın organlarında bu konuları dile getirdiği yazılar yayımlar. Yeni usuldeki okulların çoğalması onun amaçlarına hizmet edecektir.
5. Millîyetçilik, hürriyet ve vatana hizmet konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Bütün dünyayı ve Türkistan’ı etkileyen değişime kayıtsız kalamayan Baytursınulı, ‘millîyetçi, cedidci, aydınlanmacı’ bir yazar ve şairdir. O, devrimin Çarlık Rusyasının baskılarından kendilerini ve bütün Türkistan’ı kurtaracak bir kurtarıcı olacağını düşünür. Bu gelişmeler, ona göre millî değerlere tekrar dönmenin bir fırsatıdır. Onun amacı halkı cahillikten kurtarmak, aydınlatmak ve bu büyük adımdan sonra medenî, hür ve millî bir toplum yaratmaktır. Uluslararası değerlerin yüceltilmesi anlayışı da onun fikirleri içinde yer almaktadır. Okul yapımı, dil öğretimi, alfabe, aydınlanma, mahkemelerdeki kanunsuzluklar, rüşvet, tarım, toprak yasası gibi konuları içeren birçok yazısı bu alandaki çalışmalarına örnek verilebilir.
Şiirlerinde sosyal ve bireysel hürriyeti işleyen Baytursınulı, her ikisinin gerçekleşmesinin birbirine bağlı olduğunu ve sonunda milletin bağımsızlığını elde edeceğine olan inancını dile getirir. İnsanın düşünce özgürlüğü bireysel hürriyet anlamına da gelir ve sosyal hürriyeti sağlar. Birey, rahatça düşündüğü, kararlarını kendi verebildiği, düşüncelerini çekinmeden açıkça ifade edebildiği zaman sosyal konular üzerinde de düşünecek ve fikirler üretecektir. Bu, toplumun istiklaline kavuşmasını sağlayacak bir gelişmedir. Yaşadığı devirdeki zorluklar, şiir ve yazılarda açık ifadelerin kullanılamaması Baytursınulı’nı ferdî ve sosyal hürriyeti birlikte ele almaya yönlendirir. Bu duygu ve düşüncelerini yaşadıkları olaylarla birlikte fabl tercümelerinde hayvan kahramanlarına söyletir. ‘Altın Äteş’ bu fabllerden biridir.
Baytursınulı, vatana hizmet konusunda ‘bu yol hizmet yoludur ve bu yolda hizmet etmek bir vatan evladı için en mukaddes görevdir’ anlayışındadır. Bu görüşlerini ‘Sibir Ulı Kart Potanin’ (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 312, 388) şiirinde de dile getirir.
6. Birlik ve beraberlik konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Türkistan’daki diğer Türk boyları da Kazaklar da birlikte hareket edememektedir. Baytursınulı ‘Jurtıma’ şiirinde bundan kurtulmanın ve halkın kendine sahip çıkmasının yolunun birlikten geçtiğini vurgular. Toplumda hâkim olan ‘Bana dokunmayan yılan bin yaşasın’ denebilecek ruh hâlinin, zenginlerin mal, okumuşların makam mevki peşinde koşmasının hemen terk edilmesi gerekmektedir. ‘Kazak saltı’nda söylendiğine göre durum vahimdir.
7. Siyasî alandaki fikirleri ve çalışmaları
Baytursınulı’nın ilk siyasi hareketi, 1905 yılında halkla birlikte kaleme alıp imzaladığı ve Rus idaresine verdiği dilekçe ile başlar. Daha sonra 1917 yılı Temmuz’unda Orenburg’da yapılan ‘I. Genel Kazak Kurultayı’nda Kazakların ilk partisi olan ‘Alaş’ kurulur. Aralık 1917’de Orenburg’da yapılan ve Baytursınulı’nın da katıldığı ‘II. Genel Kazak Kurultayı’nda geçici meclis kurulur, adı ‘Alaş-Orda’ olarak belirlenir. Böylece hükûmet de kurulmuş olur (Alibekiroğlu 2005: 78).
Bu dönemde Sovyet hükûmetinin bilgili, okuyan, yerli,
