eşitliğini savunan, birden çok kadınla evlilik ve kalınmal4 gibi kadının toplumdaki düşük statüsüne neden olan eskimiş âdetleri yeren pek çok edebî eser de kadın yenileşmesine katkıda bulunmuştur. Bu eserlere örnek oluşturan Kazak edebiyatının ilk romanı kabul edilen Mirjakıp Duvlatulı’nın Bakıtsız jamal’ı (1910, Kazan) kızların da okutulması ve istedikleri erkeklerle evlendirilmeleri gerektiğini ana fikir olarak işlemiştir (Özdemir 2010: 219-220). Kazanlı yazar Ayaz İshaki, Üç Kadın ile Hayat (1900, Kazan) adlı piyesinde birden çok kadınla evlilik sorununu ele almıştır (Kamalieva 2009: 88). Yine Kazanlı bir aydın olan Sadri Maksudi Maişet adlı ilk romanında birden çok kadınla evliliği tenkit etmiştir (Hablemitoğlu-Hablemitoğlu 2004:120). Erkek yazarlar tarafından yazılan bu eserler vasıtasıyla Türk Dünyası’nda “kadın meselesi”ne dair duyarlılık artmış, adım adım toplumsal ve kültürel bir yenileşmenin zemini hazırlanmıştır.
1907 yılından itibaren Türk kadınları artık tiyatro sahnelerinde de yerlerini almaya başlamıştır. Kazan’da Sahip Cemal Gizzetulla ve Kırım’da Ayşe Tayganskaya tiyatro sahnesinde görülen ilk tiyatro sanatçıları olmuştur (Mehmutova 2012 a: 245-274; Hablemitoğlu-Hablemitoğlu 2004:123).
1912 yılına gelindiğinde Gaspıralı’nın öncülüğünde yürütülen faaliyetler somut olarak meyvesini vermiştir. Özellikle Balkan Savaşları, Türk Dünyası’nda hem ortak bir Türklük bilincinin geliştiğini göstermiş, hem de Türk kadın örgütlenmesinin geçirdiği süreç somut olarak Balkan Savaşları’nda gözlemlenmiştir. Gaspıralı, Tercüman’da okuyucularına Avrupa’nın Osmanlı’yı “hasta adam” olarak nitelendirmesine karşı çıkmış, Rus basınında Osmanlı aleyhinde sevinçle verilen haberlerin tam tersine, Osmanlı’nın tekrardan eski gücüne kavuşacağını, bunun bir “bağlılık” hali olduğunu, çözüldüğü takdirde her şeyin yoluna gireceğini okuyucularına Tercüman sayfalarından yazarak, Osmanlı’nın derdi ile dertlenerek ortak bir millet şuurunu ortaya koymuştur (Hablemitoğlu-Hablemitoğlu 2004:132). Ayrıca, Rus basınının başlattığı yardım kampanyalarına karşılık, Rusya’daki Türk basını da başlattıkları yardım kampanyaları ile Balkan Savaşı’nda savaşan soydaşlarına nakit yardımlar da toplayarak ortak bir millet şuurunun tesis edildiğini ispat etmiştir. Balkan Savaşı, manevî olarak Rusya Türklüğünü derinden sarsmıştır. Rus üniversitelerinde okuyan Türk öğrenciler, Rus basınının Türk düşmanlıklarına sessiz kalmamış ve Rus basınını protesto etmişlerdir. Bütün şehirlerde Türk Kızılayı’na yardım kampanyaları yürütülmüştür. Kırımlı Türk kadınları örgütlenerek önemli miktarda yardım toplamışlar ve topladıkları yardımları o günkü zor şartlarda İstanbul’a göndermeyi başarmışlardır. Petersburg üniversitelerinde okuyan Türk kızları Ümmügülsüm, Rukiye, Meryem Yakupova ve Meryem Pataşova Hanımlar, cephede savaşan Türk askerlerinin yaralarını sarmak için hiç tereddüt etmeden Türkiye’ye gelmişlerdir. Bu dört üniversiteli kız, gönüllü olarak İstanbul’a gelmiş, beş ay boyunca İstanbul’da hastanede yatmakta olan Türk askerlerine hemşirelik yapmıştır. Kazanlı Ümmügülsüm Kemalova Petersburg Üniversitesi’nde Matematik Fakültesi öğrencisi, Petersburglu Rukiye Yunusova Psikoloji Fakültesi öğrencisi, Taşkentli Meryem Yakubova Eğitim Fakültesi öğrencisi ve Meryem Pataşova Tıp Fakültesi öğrencisidir (Kurnaz 2012: 21-27). Bu dört aydın Türk kızının, Balkan Savaşı’ndaki Türk kardeşlerinin acısını ve ızdırabını yüreklerinde hissederek, Türkiye’ye gelip kendi ülkelerinde olduğu gibi, Türkiye’deki kadın hareketini de örgütleme gayretleri, Gaspıralı öncülüğünde başlayan eğitim ve kültürel yenileşme hareketinin bir halkası olan, Türk Dünyası Kadın Hareketi ruhunun zirvesini teşkil etmiştir. Elbette bütün Rusya Türklüğü içindeki Türk kadınları, döneme göre muazzam bir örgütlenme gerçekleştirmiş olsalar da bu dört cesaretli ve cevval Türk kadını, Balkan Savaşı sırasında gösterdikleri gayretle Rusya’da doğup gelişen Türk Kadın Hareketi’nin adları tarihe kazınan temsilcileri olmuşlardır.
1917’ye gelindiğindeyse artık Rusya’daki Kadın Hareketi’nde aktif bir mücadele dönemi başlamıştır. Bu son aşamada Türk Kadın Hareketi’nin temsilcileri siyasal alanda da eşitlik arayışına girmişlerdir. Türk Kadın Hareketi’nin temsilcileri, Rusya Müslüman-Türk Kadınları Kongresi’ni organize etmiş, kendilerine dair devamlı tartışılan meseleler ile ilgili kararlar almışlardır. Yine 1917 yılı Haziran ayında Müslimeler Komitesi kurulmuştur. Komite özellikle, kadınların tüm hukukî haklarını savunmak, kadınların sosyal ve siyasal hayata katılımını sağlamak için gerekli bilim ve bilgileri öğretmek, Kurucu Meclis için seçim hazırlıklarına katkıda bulunmak, kadınların hukukî kazanımlarını korumak için kongrelerde alınan kararları uygulamaya koymak gibi amaçlara tüzüğünde yer vermiştir. Kadın komiteleri zamanla şehir ve kasabalar yanında köylerde de kurulmuştur. 1 Mayıs 1917’de toplanan Rusya Müslümanları Birinci Kongresi’ne 112 kadın delege de katılmıştır. İsmail Bey Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanım da bunlar arasında yer almıştır. 1905-1906 ve 1914’te gerçekleştirilen diğer genel kongrelerde tek bir kadın temsilci bulunmazken, bu kongreye kadın katılımı oldukça dikkat çekicidir. Üstelik artık kongreye katılan kadın delegeler erkeklerin alışageldiği gibi, erkeklerle yanyana durmaktan veya oturmaktan bile çekinen, utanarak gözlerini kaçıran, sesinin duyulmasından dahi ürken, çarşaf altında kendini gizleyen kadınlar değil, erkeklerin gözlerinin içine bakarak, taassup ve cehalete savaş açan, haklarını talep eden, kendilerine yapılan hakaretlere hiç çekinmeden karşılık veren, sorunlarını dile getirip çözümler bulmak için kongre kapılarını tutarak erkeklerin dışarı çıkmasına izin vermeyecek kadar eylemci ruhu gelişmiş Türk Kadın Hareketi’nin temsilcileridir. Söz konusu kongrede Fatih Kerimi, Musa Carullah Bigi, Sadri Maksudi ve Ayaz İshaki gibi Rusya Türklüğü’nün tanınmış kadın hakkı savunucuları da Türk Kadın Hareketi’nin sözcüsü ve destekleyicisi olmuşlardır (Hablemitoğlu-Hablemitoğlu 2004: 152, 161).
Sonuç olarak Rusya Müslümanları arasında özellikle eğitim alanında yapılan köklü reformlar, toplumsal, siyasal, ekonomik ve kültürel alanlarda bir canlanmaya yol açmıştır. Matbaa, gazete ve dergiler, dernekler, kongreler, mitingler, tiyatrolar, sanatsal faaliyetler hem nicelik hem de nitelik bakımından büyük gelişme göstermiştir. Bu faaliyetlerin sonucunda, ortak bir Türklük bilinci ortaya çıkmış ve Türk Kadın Hareketi de işte bu ortamda doğmuş ve tüm alanlarda gelişme kaydetmiştir. Rus Çarlığı idaresindeki Türk Kadın Hareketi’nin temsilcileri, tıpkı Batı’daki ve Türkiye’deki kadın hareketlerinde olduğu gibi hayırsever faaliyetler ile işe başlamış, açlara el uzatmış, Balkan Savaşları’nda örneğini gördüğümüz şekilde gönüllü hemşireler olarak yaralı Türk askerlerin yaralarını sarmışlardır. Nihayetinde, cesaretle kongre kapılarını tutarak siyasal haklarını aramışlardır. Rusya idaresi altındaki Türk Dünyası’nda 1800’lerin sonlarından itibaren filizlenmiş ve süreç içinde gelişmiş Türk Kadın Hareketi, 1917 Ekim Devrimi’nden sonra ise yeni bir aşamaya girmiştir. Ekim Devrimi’nin akabinde kurulan Sovyetler Birliği çatısı altında artık yeni bir “kadın” kimliği söz konusudur: Sovyet Kadını.
1917 Ekim Devrimi’nden Sonraki Yıllarda Sovyetler Birliği’nde Kadın Meselesi
I. Dünya Savaşı devam ederken Rusya’daki olumsuz yaşam koşullarından en çok cephe gerisindeki kadınlar etkilenmişti. Ekim Devrimi öncesinde Rusya’da yaşanmakta olan ekonomik ve toplumsal çalkantılar, en çok çalışan sınıftan ve köylü kökenden gelen şehirli Rus kadınları vurmuştu (Karakışla 2015: 49). Bu sebeple tarihe damgasını vuran 1917
Erkek tarafının kız tarafına vermekle yükümlü olduğu mal mülk, bir çeşit başlık parasıdır. Konargöçer hayat yaşayan Türk boyları arasında Rus Çarlığı’nın istilasından önce de var olan
