sınıfın otoritesini reddeden, kiliselerde azizlere yapılan ibadeti kesinlikle reddedip, ibadetin sadece Tanrı’ya yapılması gerektiğini savunan, alkol ile arasına mesafe koyan, kilisenin otoritesini kabul etmeyip, vaftiz ve teslis gibi inanç ve uygulamalara karşı çıkan dinî bir gruptur. Bununla alakalı olarak bk. Tayyib Okiç, “Balkanlar’da Bogomilizm Hareketi ve Bunun Bir Araştırıcısı: Aleksandr Vesiljeviç“ İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Cilt 5, Sayı 6, 1973, s. 209; Thomas W. Arnold, Povijest İslama, (Prev. Derviš A. Korkut-Nijaz Ćukrić), Starješinstvo IZ BİH, Sarajevo, 1989, s. 237. Ayrıca Bogomiller, dinî ritüel olarak günde 5 kez secdeye kapanarak Tanrı’ya dua etmişlerdir. Thomas W. Arnold, a.g.e., s. 237. Bogomilizm hakkında daha fazla bilgi için bk. Kadir Albayrak, Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, Emre Yay., İstanbul, 2005. İslamiyet ve Boşnakların İslamiyet öncesindeki inanç sistemleri arasındaki ortaklıklar ile ilgili ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Mehmet Handžič, Islamizacija Bosne i Hercegovine, Bošnjačka Kulturna Zajednica Revija Sandzak, Novi Pazar, 2012; Tayyib Okiç, “Balkanlar’da Bogomilizm Hareketi… ”, s. 209-214.
18
Abdülkadir Özcan, “Devşirme“, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul, 1994, s. 255. Balkan toplumlarının zalimce bir uygulama olarak değerlendirdiği devşirme sistemi esasında devşirilen çocukların en iyi eğitimi alması, imparatorluğun en yüksek mevkilerine yükselebilmeleri ve çok yüksek maddi kazanç elde edebilmeleri sebebiyle Hristiyan aileleri için karşı çıkılan bir uyguama olduğu söylenemez. Bk. Barbara Jelavich, Balkan Tarihi: 18. ve 19. yüzyıllar, s. 46.
19
Gülay Aydın; Osmanlı İmparatorluğu`nda Yönetici Seçkinlerin Toplumsal Kökenleri, s. 69-71: Yasemin Yayla, Kanuni Sultan Süleyman Devri Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Yapı (1520-1566), SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü YYLT, Isparta, 2001, s. 49.
20
Barbara Jelavich, Barbara Jelavich, Balkan Tarihi: 18. ve 19. yüzyıllar, s. 98. Kaptanlıklar ve Bosna Eyaleti’ndeki idarî taksimat ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Hamdiya Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo, 1980.
21
Zafer Gölen, “Osmanlı İdaresinde…”, s. 368-369.
22
Kemal H., Karpat, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Kitabevi Yay., İstanbul, 2004, s. 273.
23
Bununla alakalı olarak Avusturya ilhakının hemen ardından yaklaşık dört yüz bin Müslüman Boşnak’ın Osmanlı topraklarına göç etme talebi Müslüman Boşnakların Avusturya’nın da arzu ettiği doğrultuda göç etmeleri halinde mallarının ve topraklarının Hristiyan ahaliye dağıtılacak olması, göçlerin Osmanlı Devleti’nin o bölge üzerindeki egemenlik hakları ile Avusturya Devleti’ne karşı elde ettiği bazı askerî avantajları ortadan kaldıracağı, göçleri esnasında gerek devletin gerek kendilerinin birçok problemle karşılaşacakları ve devletin içinde bulunduğu ekonomik zorluklar nedeniyle bunlara gerekli yardımı yapamayacağı gibi nedenlerden ötürü Boşnakların Türkiye’ye göçme isteklerinden vaz geçirilmesi, ancak buna rağmen göç etmek isteyenlere de olumsuz cevap verilmemesinin uygun olacağı kararı alındığı kaynaklarda geçmektedir. Bk. Bosna Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919) (ed. İsmet Binark), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara, 1992, s. 107.
24
Osman Karatay, “Habsburg İdaresinde Bosna ve Boşnaklar“, Balkanlar El Kitabı, 1. Cilt: Tarih, Akçağ Yay., Ankara, 2013, s. 528-529.
25
Kemal Karpat, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Kitabevi, Ankara, 2004, s. 18, 37-39; Yahya Kemal Taştan, “Balkanlarda Ulusçuluk Hareketleri”, Balkanlar El Kitabı, 1. Cilt: Tarih, Akçağ Yay., Ankara, 2013, s. 407-408.
26
Kemal Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji, Timaş Yay., İstanbul., 2014, s. 20. Birçok tarihçimiz “Pax Ottoman” olarak adlandırdıkları Osmanlı hâkimiyeti dönemini Balkan tarihinin en huzurlu dönemi olarak kabul eder. Balkan milletlerinin asimile olmayışlarını “Pax Ottomana” borçlu oldukları yazıla gelmiştir. Bu övünülen ve hoşgörü olarak nitelendirilen durum paradoksal olarak Osmanlı’nın çöküşüne yol açan en büyük etken olmuştur. Balkanlardaki Ulusçu hareketlerin doğuşunda “Pax Ottomana” adı verilen olgu, birinci dereceden etkili olmuştur. Yahya Kemal Taştan, “Balkanlarda”, s. 411.
27
Ortodoks Hristiyan cemaatler içerisindeki aydınlar, bilhassa Alman şair ve filozof Herder’in ulus düşüncelerinden etkilenmişlerdir.
28
Kemal Karpat, Balkanlar’da Osmanlı…, s. 125.
29
Balkanlar’da Rusya’nın etkisiyle Ortodoks Hristiyanlığın siyasal bir ideoloji haline dönüşmesi ve Balkan milliyetçiliğinin oluşmasındaki katkı ile alakalı ayrıntılı bilgi için bk. Karpat, 2004; 28-31.
30
Kemal Karpat, Osmanlı’dan Günümüze…, s. 41.
31
Kemal Karpat, Osmanlı’dan Günümüze…, s. 42.
32
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi…, s. 64.
33
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi…, s. 69.
34
Muhamed Hadžijahić, Od tradicije do identiteta (Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana), Zagreb, Islamska Zajednica Zagreb, 1990, s. 69-72.
35
Đenana Buturović , Usmena Epika Bošnjaka, Preporod, Sarajevo, 1995, s. 64.
36
Mustafa İmamović, Historija Bošnjaka, s. 373-378; Noel Malcolm, Bosna, s. 241-243. Bošnijak gazetesinin Boşnak milli kimliğinin tekamülü noktasında oynadığı rol ile alakalı ayrıntılı bilgi için bk. Aldiana Softic, Boşnak milli kimliğinin inşasında Bošnjak Gazetesinin rolü: 1891-1901, Hacettepe Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara, 2017.
37
Boşnak etnoniminin oluşum sürecini ve bağlı olduğu tarihi, kültürel, coğrafi ve dinî dinamiklerin kapsamlı bir analizi için bk. Hadžijahić, Od tradicije…, ss. 69-72 , 222-252; Muhamed Hadžijahić, Porijeklo Bosnanskih Muslimana, Muslimanska Biblioteka, Sarajevo, 1990; Aydın Babuna, Bir Ulusun Doğuşu Geçmişten Günümüze Boşnaklar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 2012, ss. 94-103, 196-214.
38
Kemal Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Timaş Yay., İstanbul, 2013, s. 274.
39
Balkanlardaki ulusçu hareketler ile Boşnak etnisitesinin teşekkülü ve tekamülü için ayrıca bk. Yahya Kemal Taştan, “Balkanlarda…”, s. 403-432; Ömer Aksoy, “Boşnak Ulusal Kimliğinin Oluşumu ve Halk Kültürünün Etkileri Üzerine Bazı Değerlendirmeler ve Tespitler”, Akademik Bakış, Yıl. 2018, Sayı 65, s. 252-265.
40
Ortaçağ Boşnak edebiyatı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Melahat Pars, “Bosna-Hersek’te Gelişen Boşnak, Sırp, Hırvat ve Yahudi Edebiyatları”, Balkanlar El Kitabı, 2. Cilt: Çağdaş Balkanlar, Akçağ Yay., Ankara, 2013, s. 231-232.
41
Abdullah Skaljic, Turcizmi u Sırpskohırvatskom Jeziku, “Svjetlost” İzdavacko Preduzece, Sarajevo, 1966, s. 11-13.
sınıfın otoritesini reddeden, kiliselerde azizlere yapılan ibadeti kesinlikle reddedip, ibadetin sadece Tanrı’ya yapılması gerektiğini savunan, alkol ile arasına mesafe koyan, kilisenin otoritesini kabul etmeyip, vaftiz ve teslis gibi inanç ve uygulamalara karşı çıkan dinî bir gruptur. Bununla alakalı olarak bk. Tayyib Okiç, “Balkanlar’da Bogomilizm Hareketi ve Bunun Bir Araştırıcısı: Aleksandr Vesiljeviç“ 