uya qurish, ozuqa yig‘ish, qurtlarini boqish bilan band bo‘ladi.
Ishchi chumolilar orasida eng yiriklari himoya qilish vazifasini bajaradi. Ishchilari jig‘ildonida chala hazm bo‘lgan ozuqa bilan qurtlar, navkarlar va ona chumolini oziqlantiradi. Bundan tashqari, ishchi chumolilar o‘zaro oziq almashinib turadi. Shuning uchun bitta chumoli topgan oziq barcha oila a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanadi. Ko‘pchilik chumolilarning chaquvchi nayzasi ham bo‘ladi.
O‘rmon sariq chumolilari oilasi qulay sharoitda 90-100 yil yashaydi. Lekin bu davrda oilada urg‘ochi va ishchi chumolilar ko‘p marta almashinadi, ona chumolilar 15-20 yil, ishchi chumolilar 3 yil umr ko‘radi. Har qaysi chumoli oilasida bir necha million chumoli bo‘ladi. Bahorda tuxumdan chiqqan birinchi avlod lichinkalaridan faqat qanotli urg‘ochi va erkak chumolilar yetishib chiqadi. Ular 2-3 haftadan keyin uyadan bir vaqtda uchib chiqadi, havoda quyiqlashadi va yangi oilaga asos solishadi. Bundan keyingi tuxumlardan esa faqat ishchi chumolilar yetishib chiqadi.
Chumolilarning zaharli quroli har xil bo‘ladi, ba’zilarida nishi bo‘lsa, boshqalarida hech qanday sanchadigan yoki chaqadigan moslamasi bo‘lmaydi. Nishi mavjud bo‘lganlari qovoqari yoki asalari kabi nashtar uradi. Nishi bo‘lmagan chumolilar bezidagi zaharni dushmaniga purkaydi. Chumoli zaharining tarkibi asosan suv va chumoli kislotasi (CH2O2) dan iborat, uning miqdori 1,25 foiz (63-65 foiz suv bilan birga), shuningdek efir moyi (1 foiz), 20 dan 5 foizgacha NH2 va 17 foizgacha aminokislotalar tashkil etadi.
Chumolilarning ko‘pchilik turlari odamlarga foyda keltirgani uchun ham ayrim mamlakatlarda ularni qo‘riqlash haqida qonun chiqarilgan, shunga qaramasdan ba’zi bir turlari xonadonlarga bostirib kirib ancha ziyon yetkazadi. Bular asosan tropikada tarqalgan bo‘lib, ko‘chmanchi odamlar bilan birgalikda yangi yerlarga tarqaladi. Va nihoyat ba’zi birlari ya’ni nashtar bilan ta’minlangan vakillari J. Amerika va Avstraliyada yashaydi. Ularning zahari qovoqari va asalarilar kabi yaxshigina og‘riq chaqiradi. Poliarktikaga tarqalganlarining chaqishi unchalik xavfli emas.
Furmosidlar oilasiga mansub chumolilarning chaqishidan ilgari zamonlarda revmatizm kabi xastalikni davolashda foydalanganlar.
Biroq ana shunday chumolilar himoyasiz odamga xujum qilganida va butun badanini tishlab tashlaganda va zaharlaganda bemorning ahvoli og‘ir bo‘lishi mumkin. Masalan, J. Amerikada shunday voqea sodir bo‘lgan. Dala sharoitida besh haftalik chaqaloqni onasi chumoli ini yaqinida uxlatib utni ustiga yotqizib ketgan. Himoyasiz chaqaloqqa son-sanoqsiz chumolilar galasi hujum qilib uni talagan, ko‘z, og‘iz, burun, quloqlariga kirib chaqib tashlagan. Organizmning umumiy zaharlanishi oqibatida go‘dak halok bo‘lgan.
Ma’lumki, timsohlar tuxum qo‘yish yo‘li bilan ko‘payadi. Bunday tuxumlarga qiron keltiradigan dushmanlar ham, ya’ni yirtqich hayvonlar ham bisyor. Bu borada chumolilar ham jiddiy kushandalardan hisoblanadi. Tuxum pardasidan ozod bo‘lishga intilayotgan jajji timsohchalarga chumolilar galasi hujum qilib bir necha daqiqalar ichida uni yeb qo‘yadi. Shuning uchun ham ona timsohlarda nasl uchun qayg‘urish xususiyati yaxshigina rivojlangan, ya’ni tuxumdan chiqishga qiynalayotgan bolalariga onasi yordamga keladi va bolalarini avaylab og‘zida tishlaganicha xavfsizroq joyga ko‘chiradi.
Bitlar (Anoplira). Odam va sutemizuvchilarning tashqi terisida yashaydigan mayda (6 mm gacha) parazitlarni birlashtiradi. Bitning yon tomonida ikkita sodda ko‘zi, ko‘kragida 3 juft oyog‘i bor, 200 ga yaqin turi mavjud. Bitlar so‘ruvchi hasharotlarga kiradi. Ularning og‘zida joylashgan a’zolari xo‘jayinni qalin terisini teshib qonini so‘rishga moslashgan. Og‘iz qismi sanchuvchi ninaga aylangan. Qonni so‘rish jarayonida qizilo‘ngachining oldingi qismi kengayadi va nasos singari ishlaydi. Yaxshigina rivojlangan so‘lak bezlaridan chiqadigan suyuqlik qonni ivishiga qarshilik ko‘rsatadi. Odamda parazitlik qiladigan bosh biti (Pediculus humanus) ikkita formada uchraydi: P.h.capitis va P.h.vestimenti (kiyim biti). Qov biti odamning badanidagi junli joylarda (boshdan tashqari), shuningdek soqol, qosh va hatto kipriklarda ham bo‘ladi. Erkagi 1 mm, urg‘ochisi 1,5 mm kattalikda bo‘ladi. Bosh biti 140 tacha, kiyim biti 300 ga yaqin, qov biti 50 tacha sirka (tuxum) qo‘yadi. Sirkasi uzunchoq bo‘lib, qattiq qobiq bilan qoplangan. U shilimshiq modda yordimida sochga yoki kiyimga yopishib turadi. Sirka 36-37 darajada 4-6 sutkada, 23 darajada 16 sutkada bitga aylanadi. Bitlar toshmali tif, qaytalama tif va boshqa kasalliklar tarqatadi. Qizig‘i shundaki, mazkur urug‘ning boshqa ikkita turi odamsimon maymunlar – gorillada va shimpanzeda uchraydi. Mazkur parazitlarning qarindoshligi odam va odamsimon maymunlarning yaqinligini ko‘rsatadigan dalillardan biridir. Tyulenlarda parazitlik qiladigan bitlar uzoq davom etgan biologik evolyutsiya jarayonida yashash sharoitiga yaxshigina moslashdilar. Ular tyulenlarni burun bo‘shlig‘ida yashaydi. Tyulen suzgan paytida burni tiqinlar bilan yopilgan bo‘ladi. Ana shu guruhga kiradigan bitlarning ko‘pchiligi eshkakoyoqlilar badanining junli joylarida yashaydi.
Tarixdan ma’lum bo‘lishicha bit bosib ketgan odamlar uning dastidan halok bo‘lganlar. Qadimda imtiyozli sinf vakillari orasida bit bosish tez-tez uchraydigan hodisa edi. Masalan, Iuden Irod (eramizga qadar 73–4 yy.), Ispan podshosi Filipp ikkinchi (1527–1598-yy.), Rim diktatori Lusiy Korneliy Sulla (eramizgacha 138–78-yy.) kabilar bit bosishidan aziyat chekkanlar. Xususan, yasama soch kiyib yuradiganlarda bit bosish keng tarqalgan edi. Lyudovik XIV davrida fransiyada saroy ayollari modaga ko‘ra yenglarida maxsus tayoqcha olib yurardilar uning yordamida terilarini qashlardilar. Odamlarni bitdan halok bo‘lishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bitning xurujidan emas, balki tayoqcha ta’siridan hosil bo‘lgan jarohatlarga patogen bakteriyalar, odatda stafilakoklar xuruj qilib, oxir oqibatda qonni yoppasiga zaharlanishiga olib keladi (sepsis). Bitni yo‘qotish uchun shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilish kerak.
Qattiqqanotlilar yoki qo‘ng‘izlar (Coleoptera) turkumi. Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar hasharotlarning yirik turkumi bo‘lib, 25000 turni o‘z ichiga oladi. Ular orasida zaharlilari ham bor. Qo‘ng‘izlar ishlab chiqaradigan zaharli moddalar odatda kimyoviy himoya rolini o‘ynaydi.
Malhamchi qo‘ng‘izlar. Bo‘yi 5-50 mm, tanasi yaltiroq bo‘yalgan, 2 mingdan ziyodroq turlari mavjud bo‘lib, asosan sahrolarda ko‘plab uchraydi. Xavfli vaziyat sodir bo‘lganda gemolimfalarini tashqariga chiqazadi, uning tarkibida kontoridin moddasi bo‘lib, odamning terisiga tekkanida yallig‘lanish kuzatiladi ularning nomi ana shundan olingan. Maek (Meloe) shpansk mushkasi (Lutta) malhamchilar (Mulabris) kabi urug‘larning vakillari zaharli xususiyatiga ega.
Maeklar gavdasi yirik, qorni uzunchoq, asalarilarda parazitlik qiladi.
Malhamchilar O‘rta Osiyo, Qozog‘iston va Kavkazda tarqalgan; qanot usti qizil yoki sariq, gavdasi qora rangda, qorni tuklar bilan qoplangan. G‘umbaklari chigirtkalarda parazitlik qiladi. Qung‘izlar asosan o‘simlik gullari, ba’zan yaproqlari bilan oziqlanadi. 70 ga yaqin turlari mavjud. Shpansk (Lutta visicatori) metallsimon yashil rangda, o‘tkir qo‘lansa hid ajratadi. G‘umbaklari asalarilarda parazitlik qiladi.
Barcha malhamchilarning gemolimfalari zaharli, xatarli vaziyat yuzaga kelganda qo‘ngizlar son va tizza orasidagi teshikdan bir tomchi gemolimfa ajratib chiqazadi, ya’ni qon sepadi. Biroq kirpilar bemalol ular bilan oziqlanadi. Odatda badanni ochiq joylari qo‘l, yuz kabilar ko‘pincha jarohatlanadi. Terida jarohat yoki nam bo‘lsa, unda zaharning surilishi jadallashadi va umumiy zaharlanish belgilari namoyon bo‘ladi.
Malhamchilarning zaharli limfasidagi asosiy ta’sir etadigan modda kontoridin hisoblanadi. Mushuk va itlar uchun kontaridinning LD50 1 mg/kg qo‘ng‘izni o‘zi yoki uni toksini ovqat hazm qilish sistemasiga tushsa, tez orada zaharlanish jarayoni avj oladi. Markaziy nerv sistemasi zaharlanganda shartli refleks faoliyati buziladi va hayvonlarda shol bo‘lish holati kuzatiladi. 100 gr og‘irlikdagi shpankadan 0,3-1,5 gr kontoridin olish mumkin.
Kolorado qo‘ng‘izi (Leptinotarsa decemlineata). O‘rtacha O‘lchamdagi
