3-4 mm, zahar oqib keladigan tomir 1,2-1,3 mm bo‘ladi.
Yangi olingan zahar unchalik tiniq bo‘lmaydi, ishqorli reaksiyada bo‘lib filtirlangandan so‘ng zahar rangsiz deyarli tiniq holga keladi. Hidi bo‘lmaydi, suvda va osh tuzi eritmasida yaxshi eriydi, spirt, efirda o‘z xossasini yo‘qotadi. Zahar tarkibiga oqsil tabiatli neyrotoksinlar shuningdek gialuronidaza, fosfodiesteraza, xolinestiraza, kininaza fermentlari kiradi. Toza zaharning kuchi (LD50) qisqichbaqa uchun 62, uy chivini uchun 99, dengiz cho‘chqasi uchun 205 va sichqon uchun 220 mkg/kg. Asosiy ta’sir etuvchi modda neyrotoksin (a-latrotoksin), oqsil M-118 000, toza holda ikkita mustahkam subedinisadan iborat, umumiy M-23 000, subedinisa molekulasi 1042 ta aminokislota qoldig‘idan iborat. Sichqonlar uchun a-latrotoksinning LD50 45 mkg/ kg. Qoraqurt zaharida shuningdek, V-latrotoksin topilgan, M-75 000, har xil tur qoraqurtlarning V-lotrotoksinlari aminokislotalar tarkibiga ko‘ra juda ham o‘xshash ekan.
Qoraqurt Moldaviya, Qrim yarim oroli, Dog‘iston va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan, O‘zbekistonda Zomin – Jizzax va Beshkent – Ulyanov cho‘llarida ko‘p uchraydi. Aytish kerakki, bu o‘rgimchak baland tog‘li o‘tloqlarda, Qashqadaryoning 3500 m balandlikdagi Ko‘kabuloq qishlog‘ida, Nurota tizmalarida va Qo‘ytosh atrofida ham tarqalgan.
Qoraqurt butun umrini o‘zi to‘qigan ipak to‘r ustida o‘tkazadi, uning uyalari turli shaklda bo‘ladi. To‘rga ilingan jamiki bo‘g‘imoyoqlilar qoraqurtning yemishi hisoblanadi, hattoki to‘rga ilinib qolgan ilon bolasi ham qoraqurtga yem bo‘ladi. Qoraqurtning erkagi 7 yoshda, urg‘ochisi 9 yoshida voyaga yetadi. Juftlashish uchun ular bir-birini izlay boshlaydi, urchish jarayoni boshlangach, urg‘ochisi o‘zidan suyuqlik chiqazadi, u havoda qurigandan keyin oq rangli moddaga aylanadi, ana shu belgi orqali erkagi urg‘ochisini topib oladi. Shu davrdan boshlab ular o‘z inlarini tark etib sayrga chiqadilar. Birinchi sayrdan so‘ng urg‘ochisi in quradi, erkagi bunda ishtirok etmaydi, ular mana shu uyada juftlashadi. Bu jarayon 15–20 kun davom etadi. Bu vaqtda erkagi oziqlanmaydi va doim urg‘ochisining atrofida yuradi. Agar urg‘ochisi juftlashishga tayyor bo‘lsa, o‘zi qulay joyni tanlab chalqanchasiga yotib oladi. Erkagi kelib biroz uzoqroqdan turib bir necha bor uni turtib ko‘radi, shunda ham urg‘ochisi qimirlamasa, erkagi kelib juftlashadi. Bu jarayon ko‘pincha 30–40, ayrim hollarda 50–60 daqiqa davom etadi. Qizig‘i shundaki, juftlashish jarayoni so‘ngida erkagi holdan toyib qoladi va urg‘ochisiga yem bo‘ladi. Erkak qoraqurt o‘zini qurbon qilishga tayyor turadi.
Qo‘shilish davri tugagach, ya’ni bir necha kundan so‘ng urg‘ochisi pilla qo‘yadi. U umrining oxirigacha 4-5 dona pilla qo‘yishi mumkin. Qoraqurt pilla qo‘yishdan avval yerga yopishtirib ichi kovak yarim zoldir shaklida to‘r yasaydi, keyin shu bo‘shliqqa tuxum qo‘yadi, so‘ngra yarim zoldir uyaning ustini berkitadi va asta-sekin pilla devorini o‘z ipagi bilan mustahkamlab chiqadi. Dastlab pilla oq rangda, keyinchalik sarg‘ishroq ranga kiradi. Bir dona pilla qo‘yish uchun 30-40 daqiqa vaqt kerak bo‘ladi. Qoraqurt ipagi juda pishiq va yumshoq bo‘ladi. Pilla ichidagi tuxumlar soni har xil bo‘ladi. Birinchi qo‘yilgan pilla hajmi jihatidan keyingilardan farq qilib unda 400-450 ta tuxum bo‘ladi. Bitta qoraqurt o‘rta hisobda 1200-1600 dona tuxum qo‘yadi. Aytganimizdek tuxum pilla ichida bo‘ladi. Oradan 7-8 kun o‘tgach tuxumdan jajji qoraqurtchalar chiqadi, ma’lum vaqt o‘tgach ular po‘st tashlaydi, yoshligida po‘st tashlash tez-tez ro‘y beradi, organizm voyaga yetgan sari bunday jarayon sekinlashadi, chunki po‘st tashlash organizmning o‘sishi bilan bog‘liq. Bir yashar qoraqurtchalar pilla ichida hayot kechiradi, ikki yoshlisi yarim umrini pilla ichida, qolganini ochiqda, uch yoshlisi esa erkin hayot kechira boshlaydi. Ana shu davrdan e’tiboran jinsiy tafovut ko‘zga tashlana boradi, ya’ni erkagi 2-3 mm, urg‘ochisi 5-6 mm kattalikda bo‘ladi.
Qoraqurt chaqqanida uning zahari kishi tanasiga qon orqali juda tez tarqaladi. Qoraqurt chaqqan joyda ikkita qizil dog‘ bo‘lib, u 3-5 daqiqagacha saqlanadi va kuchli og‘riq boshlanadi, bemor oyog‘ida turolmaydi, oyoq qo‘llari jingak bo‘ladi, boshi aylanadi, qayt qiladi, qattiq og‘riq dastidan bemor hatto qichqira boshlaydi. Qoraqurt chaqqanida uning zaharidan tayyorlangan maxsus zardobdan foydalaniladi. Shunda bemor 2-3 kundan keyin tuzalib ketadi.
Urg‘ochi qoraqurt zahari erkaginikidan kuchli bo‘ladi. Shunisi qiziqki, qoraqurt zahri qo‘y va echkilarga ta’sir qilmaydi. Shuning uchun ham ko‘pincha qoraqurtlarga qarshi kurashish maqsadida ular tarqalgan yerlarda qo‘y-echkilar boqiladi. Ular qoraqurtlarni va ularning inlarini bosib yanchib tashlaydi.
Zaharli o‘rgimchaklar ko‘p uchraydigan o‘tloq-yaylovlarda joydan-joyga ko‘chib yuradigan cho‘ponlar, odatda tunaydigan joyidan avvalo qo‘ylarni bir necha marta haydab o‘tadi, shundan keyin yerga namat, qo‘y terisi to‘shaydi, uning tevarak atrofiga suv sepadi, aylanasini jun arqon bilan o‘rab oladi. Qoraqurtdan saqlanishning yana bir chorasi oddiy pashshaxona, ular pashshaxona ichiga kira olmaydi.
Har xil jinslarni yaqinlashish holatini o‘rgimchaklarning pushtida oilasi vakillarida ko‘rish mumkin. Erkak o‘rgimchak urg‘ochiga yaqinlashganida og‘zida o‘ziga xos nikoh sovg‘asi – o‘rgimchak tollalari bilan yaxshilab o‘ralgan chivinni olib keladi. Odatda faqat harakatdagi hasharotlarga tashlanadigan urg‘ochi o‘rgimchak bu gal chivinni qabul qiladi. O‘rgimchak chivin tanasidan barcha suyuqliklarni so‘ra boshlaydi, ayni paytda juftlashish ham davom etadi. Qizig‘i shundaki tajribada erkak o‘rgimchak hasharot topolmasa, bir chimdim xas xashakni o‘zini to‘ri bilan o‘rab urg‘ochisiga keltiradi. Odatda erkagi ana shu holatda ham urchib ulguradi. Lekin qalbaki sovg‘a oshkor bo‘lib qolsa, erkagi qocholmasdan qo‘lga tushishi va yem bo‘lishi mumkin.
Janubiy Amerikada tarqalgan qoraqurtning urg‘ochisining zahari nihoyatda kuchli hisoblanadi, uning zahari shu yerda yashaydigan chinqiroq ilon zahariga qaraganda 15 marta kuchli ekan. Qoraqurt tishlagan joyda ikkita kichkinagina qizil dog‘ paydo bo‘ladi va tez yo‘qolib ketadi, 10-15 daqiqadan so‘ng paydo bo‘lgan kuchli og‘riq qorin, bel, ko‘krak qafasi bo‘ylab tarqaladi, oyoqlar karaxt bo‘lib qoladi. Kuchli ruhiy bezovtalik boshlanadi, o‘lim vahimasi bosadi. Bosh aylanish, bosh og‘rishi, nafas qisishi, tomir tortish va qayt qilish hollari tez-tez kuzatiladi. Bemorning beti ko‘kara boshlaydi, yurak urishi pasayadi, aritmiya, siydikda qon paydo bo‘ladi, qattiq og‘riq tufayli uyqusi kelmaydi, 3-5 kundan so‘ng terisida toshmalar paydo bo‘ladi va bemor asta-sekin tuzala boshlaydi. Og‘ir hollarda tibbiy yordam ko‘rsatish imkoni bo‘lmaganda 2-3 kundan so‘ng odam halok bo‘lishi mumkin. Qaraqurt chaqishiga qarshi eng yaxshi davo antisivorotka hisoblanadi, u Toshkentdagi vaksina va sivorotka institutida tayyorlanadi.
Uxlab yotgan odamlarni qoraqurtdan himoyalash uchun aytganimizdek, pashshaxonadan foydaliniladi, uni tarang tortib chekkalari to‘shak ostiga tiqiladi. Qoraqurt ko‘p tarqalgan joylarga geksoxloran sepish kerak. Qoraqurtning chaqishidan odatda yirik hayvonlar ko‘proq! talofat ko‘radi, xususan tuya va otlar undan juda ham ta’sirlanadi odatda ular halok bo‘ladi.
Oq qoraqurt (L.pallidus). Avgust oyining oxirlarida O‘zbekiston va Turkmanistonning janubida ba’zan bir necha kvadrat kilometrga yoyilgan maydonlarda oq qoraqurt manzilgohlarini uchratish mumkin. Quyosh botishida kunga qarab o‘tirsangiz ko‘z oldingizda minglab uyalar yarqirab ko‘rinadi. Jinsiy yetilgan urg‘ochi o‘rgimchaklar dumaloq uyalarning bo‘yi 15-20 santimetrgacha bo‘ladi. Bu uyalar nihoyatda nozik bo‘lib, faqat uchi biroz qalinroq. Xuddi shu qalin joyda o‘rgimchak berkinib yotadi. Erkaklari juda kichik to‘g‘nag‘ich boshichalik keladi.
O‘rgimchak uyasida uzoq turmaydi. Uyaga chang kirsa yoki oziq qoldiqlari qolsa, qoraqurt darhol uni tark etib, boshqa in yasashga kirishadi. Tashlandiq uyalar esa oqarib ko‘zga yaqqol tashlanib qoladi va shamoldan xuddi mitti bayroqchalardek hilpirab turadi. Xuddi shu holat o‘tkinchilar diqqatini tortadi. Qoraqurt ana shu oq bayroqchalar panohida begona ko‘zlardan berkinib turadi. Avgust oxiri-sentyabir boshlarida urg‘ochi oq qoraqurt bir necha dona pilla tashlaydi. Buning uchun u butalarning ich-ichiga joylashib oladi.
Oq qoraqurtning zahari juda
