donaga yaqin reseptorlar joylashgan, demak, ular odamlar singari mayda narsalarni ko‘rishga moslashgan, shuningdek, ko‘zlari qavoqlar bilan qoplangan. Lekin bitta muhim farqi bor, kalmar ko‘zining qorachig‘i harakat qiladi, hatto aylanishi mumkin. Bu esa jonivorga ko‘z kosasini qimirlatmasdan narsalarni ko‘rish imkonini beradi. Mollyuskalarning ko‘zlari har xil: 3 dan 30 sm kattalikda bo‘ladi. Hayvonot olami vakillari orasida eng katta ko‘z gigant kalmar va sakkizoyoqlarga mansub.
1.7. NINATANLILAR (ECHINODERMATA) TIPI
Hozirgi ninatanlilar 5 ta asosiy sinfdan iborat: dengiz nilufarlari, dengiz yulduzlari, afiuralar, dengiz kirpilari va goloturiyalar. Ular orasida dengiz kirpisi, dengiz yulduzi va goloturiyalar u yoki bu darajada zaharli hisoblanadi. Ular dengiz ostida yashaydigan hayvonlar bo‘lib suvning tuzidan o‘ta ta’sirchan bo‘ladilar. Masalan, ular Kaspiy dengizida uchramaydi, qisman Qora va Boltiq dengizlarida va ko‘p miqdorda shimoliy dengizlarda yashaydi. Ko‘pchilik turlari 7 ming metrgacha chuqurlikda uchraydi.
Ninatanlilarning issiq mamlakatlarda tarqalgan ko‘pchilik yirik turlarining ninasi 30 santimetrdan ham uzunroq bo‘ladi. Hamma tomonga qarab dikkayib turgan ohakli ninalari suvda yaxshi ko‘rinmaydi. Odam badaniga sanchilgan ninani ba’zan chiqazib olish amri mahol. Shuni ham hisobga olish kerakki, ninalarga yaqin joylashgan moslamalar jarohatlangan joyga zahar yuborish qobilyatiga ega.
Diadema setosum degan kirpining ninasi juda xavfli. Exinotriks kalmarining zahari undan ham kuchli hisoblanadi. Uning ninalari egiluvchan, ingichka va mo‘rt bo‘ladi. Odam taniga kirgan nina maydalanib ketishi natijasida chidab bo‘lmaydigan darajada og‘riq kuzatiladi.
O‘ziga xos zaharlash qobilyatini tropik dengizlarda yashaydigan toksapneyste degan jonivorda ko‘rish mumkin. Uning uzun shisha singari mo‘rt ninalari nashtar urganida ancha chuqurga – muskullar orasiga botib ko‘pincha u yerda sinib qoladi. Nina sanchilganda zahar ham yuboradi. Yapon olimi Fudjivara mazkur kirpini o‘rganayotganida uning barmog‘iga nashtar uradi, shu onda qattiq og‘riq paydo bo‘lib u butun badanga tarqaydi, so‘ngra odamning labi, tili va butun beti shol bo‘ladi, keyinroq oyoqlari karaxt bo‘lib qoladi. Olti soatdan so‘ng barcha noxush holatlar o‘tib ketadi.
Oddiy dengiz kirpisi (Strongylocentrotus droebachiensis). Ohakli plastinkalarning o‘zaro mahkam jipslashganligi tufayli qopqoq hosil bo‘ladi. Kirpining tanasi tashqi tomonidan qimirlab turadigan ninalar bilan qoplangan. Ularning bo‘yi bir necha santimetrga yetadi. Bundan tashqari uning tanida mo‘ychinakka o‘xshash moslamalari bo‘lib u kirpining tanasini yot narsalardan ozod qilishga xizmat qiladi. O‘sha moslamalarning ba’zi birlari zaharli bez bilan taminlangan bo‘lib. himoya vazifasini bajaradi. Dengiz kirpilarining yiriklari eniga 200 mm ga yetadi. Exinus degan turi ovqatga ishlatiladi, uning eni 170 mm ga teng.
Ninatanlilarning skelet tarkibi kalsiydan tashkil topgani bois ularning o‘lib ketgan formalari yaxshi saqlangan. Bunday jarayonga 50 million yil bo‘lgan, hozir ana shunday qazilmalardan 20 mingta turi tavsiflangan.
Zaharining kuchini barcha hayvonlarda: qorinoyoqli va boshoyoqli mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, baliqlar, kaltakesak va quyonlarda sinab ko‘rilganda ularning katta miqdordagi zahardan halok bo‘lishi aniqlandi. Zahar qaynatilganda o‘z kuchini yo‘qotadi. Kirpi ninalarini maydalab, undan tayyorlangan eritmani sigir, ot, cho‘chqa va qo‘y qoni eritrosidlariga ta’sir etdirganda ular hammasi gemolizga uchraydi. Elektroforez usuli bilan zaharni tarkibiy qisimlarga ajratganda 6-7 fraksiya borligi aniqlandi. Odam qonidagi A va O guruhi eritrotsitlarini eritib yuboradi, quyon, dengiz cho‘chqasi, ho‘kiz, qo‘y va baliq eritrotsitlariga ham xuddi shunday ta’sir ko‘rsatadi.
Dengiz kirpilarining zaharli apparati ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: qisqichlar bilan ta’minlangan pedisellar va zaharli bezlar hamda qisqichlari bo‘lmagan ninalar toksik modda ishlab chiqaradigan hujayralari bo‘ladi. Birinchi ko‘rinishdagi zaharli apparatga ega bo‘lgan kirpilar juda xavfli hisoblanadi, chunki bir yo‘la ko‘p miqdorda nashtar uradi. Demak, dengiz kirpilari zahari tarkibida gemolitik aktiv moddalar, xolinegrik ta’sir ko‘rsatadigan noradrinalin, gistamin kabilar ham uchraydi.
Ana shu komponentlar miqdori barcha kirpi turlarida har xil nisbatda bo‘ladi.
Amur dengiz yulduzi (Asterias amurensis). Yirtqich bo‘lib, dengiz kirpilari, mollyuska va boshqa umurtqasizlarni ovlaydi. Amur oddiy dengiz yulduzi 300 mm gacha kattalikda bo‘ladi, Yapon dengizida, Tatar bo‘g‘ozida, janubiy Saxalin qirg‘oqlarida 50-60 m chuqurlikda keng tarqalgan. Qurib qolgan dengiz yulduzini yegan it va mushuklar halok bo‘ladi, jo‘jalarga berganda ular o‘sishdan to‘xtab qoladi, quyonlarga ukol qilganda ular zaharlanadi. Kalamushlar esa banday zahardan mutlaqo ta’sirlanmaydi.
Umuman olganda, ninatanlilar tarkibidagi biologik aktiv moddalardan dengiz yulduzi va dengiz bodringi tarkibidagi keng spektrli fiziologik aktiv saponinlar birmuncha yaxshi o‘rganilgan.
Yapon dengiz bodringi (Cucumaria japonica). Uzunchoq yoki chuvalchang shakliga ega, Yapon dengiz bodringi yaxshi o‘rganilgan, bo‘yi 50 sm, qoramtir yoki noparmon rangda bo‘ladi. Yapon va Oxot dengizlarining uncha chuqur bo‘lmagan va o‘rtacha chuqurliklardan ovlanadi. Qopqonsimon paypaslagichli turida maxsus a’zolari bo‘lib, ular ko‘p miqdordagi bezli yopishqoq naychalardan iborat hamda kengaygan ichakning orqa qismida kloakada joylashadi. Bezovta bo‘lganida orqa chiqaruv teshigidan ana shu a’zolarini tashqariga chiqazib tashlaydi va ular yopishqoq oq mayda tolalar singari dushmanni o‘rab oladi, ba’zan uni qimirlatmay ham qo‘yadi. Zaharli modda ana shu tolalardagina emas, balki hayvonning tana devorlarida ham bo‘ladi. Odamni jarohatlangan terisiga tushgan ana shunday moddalar og‘riq va yallig‘lanish reaksiyasini chaqiradi.
II BOB. ZAHARLI BO‘G‘IMOYOQLILAR
2.1. O‘RGIMCHAKSIMONLAR (ARACHNIDA) SINFI
O‘rgimchaksimonlar sinfining vakillari o‘rgimchak va chayonlar asosan tirik jonivorlar, hasharotlar bilan oziqlanadi. O‘ljani xitin qobig‘ini teshib, uning ichiga ovqat hazm qilish so‘lagini yuboradi. Ana shu suyuqlik tarkibidagi proteolitik fermentlar ta’siridan o‘ljaning ichidagi a’zolarining so‘rilishi va hazm bo‘lishi yengillashadi. O‘rgimchaklar o‘z o‘ljasini xeliserlari yordamida nafaqat ushlab turadi, balki xeliserni tirnoqsimon uchi bilan o‘ljani falaj qilib qo‘yadigan zahar yuboradi. O‘rgimchak va chayonning zaharli bezlari morfologik jihatidan farq qilsa-da, kelib chiqishi bilan birbiriga o‘xshashdir.
2.2. CHAYONLAR (SCORPIONES) TURKUMI
Hozirgi vaqtda chayonlarning 750 ga yaqin ziyodroq turlari mavjud bo‘lib, ular dunyoning barcha issiq mintaqalarida tarqalgan.
Chayon zahari rangsiz cho‘ziluvchan suyuqlik, kislotali reaksiyaga ega, solishtirma og‘irligi 1092. Osh tuzida yaxshi eriydi, kislota va ishqorda o‘z kuchini yo‘qotadi.
Chayonlar yerda yashovchi bo‘g‘imoyoqlilarning o‘ta qadimiy turkumi hisoblanadi. Ularning o‘rtacha o‘lchami 50-100 mm, yiriklari 200 mm ga yetadi, nashtar uradigan quroli dumining uchida qappayib turgan dum bo‘g‘inida joylashgan. Bir juft zahar ishlab chiqaradigan bezi naycha tomir bilan ta’minlangan bo‘lib, zahar soladigan nishga ulanadi. O‘lja qarshilik ko‘rsatadigan bo‘lsa, chayon unga bir necha bor nashtar uradi va uni falaj qilib qo‘yadi.
Ko‘krak, bosh qismi bir butun kosacha bilan qoplangan, o‘rtasida bir juft yon tomonlarida bir necha juft ko‘zlari joylashgan, kutikula esa mum qavati bilan qoplangan, bu esa o‘z navbatida suvni kam miqdorda bug‘lanishini ta’minlaydi.
Tutqinlikda chayonlar bir necha oylab och yashashlari mumkin, bir yarim yilgacha oziqlanmasdan yashagan holatlar qayd etilgan. Necha yil umr ko‘rishi
