prawa finansowego to zasady oraz instytucje utworzone i funkcjonujące na podstawie obowiązujących w danym państwie (publicznej wspólnocie terytorialnej) w określonym czasie norm prawa finansowego.
Prawo finansowe, w odróżnieniu od finansów publicznych, jest kategorią subiektywną, zmienną, która jest zależna od woli ustawodawcy. Dlatego też system prawa finansowego ulega ciągłym przekształceniom. Jego niestabilność wynika z niestabilności makroekonomicznej, w tym w międzynarodowym otoczeniu gospodarczym, jak też ze zmienności koncepcji krajowej polityki gospodarczej i finansowej.
W Polsce od początku transformacji polskiej gospodarki po 1989 r. podejmowano liczne reformy systemu finansowego państwa, idące w kierunku gospodarki opartej na mechanizmach rynkowych. Podstawy ustroju i funkcjonowania systemu prawa finansów publicznych, zgodne ze światowymi standardami prawa i wymogami prawa wspólnotowego, stworzyła Konstytucja RP. Kształtuje ona ramy prawne dla ustawodawstwa zwykłego, w szczególności dla swego rodzaju kodyfikacji prawa finansowego – wielokrotnie zmienianej ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, normującej ogólne zasady gospodarki finansowej, w szczególności dotyczące dokonywania wydatków w sektorze publicznym.
Konkretne rozwiązania prawnofinansowe analizuje nauka prawa finansowego; bada ich przesłanki i skutki oraz na bazie zebranych doświadczeń wyjaśnia funkcjonowanie instytucji finansowych.
W krajach rozwiniętych, w szczególności krajach Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych, w wyniku globalnego kryzysu ekonomicznego, w związku z poszukiwaniem długookresowej stabilności makroekonomicznej i równowagi finansów publicznych, duże znaczenie przywiązuje się obecnie do tzw. polityki regulacyjnej, a jej twórców i wykonawców określa się regulatorami.
Polityka regulacyjna to:
– tworzenie nowych źródeł powszechnie obowiązującego prawa krajowego i międzynarodowego,
– podejmowanie strategicznych rozstrzygnięć oraz kluczowych wyborów, decyzji politycznych i ekonomicznych dotyczących rynków finansowych, a także
– wykonywanie funkcji polityki makroostrożnościowej i nadzoru (np. nad rynkiem finansowym oraz skalą zadłużenia państw),
– wydawanie decyzji przez organy krajowe i unijne w zakresie kryteriów polityki zadłużania przez krajowe instytucje publiczne i organy unijne i zasad zarządzania długiem publicznym,
– wyznaczanie wzorców postępowania [standardów sprawozdawczości, rachunkowości, regulacyjnych standardów technicznych w formie aktów delegowanych przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (ang. EBA) czy przez tzw. Forum Stabilności Finansowej] itd.
Jest to funkcjonalne, całościowe podejście do procesu legislacyjnego i norm prawnych, ze wskazaniem na implementację tych norm i efekt, przy czym duże znaczenie mają nie tyle same formy prawne, ile osiągnięcie skutków ekonomicznych oraz trafność zastosowanych analiz ekonomicznych. Legislatorami (regulatorami) są nie tylko prawnicy, ale także często matematycy, ekonomiści, w szczególności analitycy i ekonometrycy, a moc obowiązywania (charakter prawny) takich reguł często nie jest jednoznacznie określona; zależy przede wszystkim od decyzji władz politycznych lub nawet bieżących decyzji operacyjnych.
Polskie prawo niekiedy posługuje się terminem regulacji, nie definiując go, np. występuje ono w corocznych „Założeniach polityki pieniężnej”, uchwalanych przez Radę Polityki Pieniężnej NBP, czy w aktach (rekomendacjach, decyzjach) Komisji Nadzoru Finansowego, Bankowego Funduszu Gwarancyjnego lub Komisji Nadzoru Audytowego. Wiele regulacji tego rodzaju powstaje w związku z koniecznością nadzoru nad rynkami finansowymi i ochrony systemu finansowego państw przed kryzysem gospodarczym, w tym ograniczających ryzyko systemowe w sektorze finansowym. Mają one na celu wzmocnienie polityki makroostrożnościowej i stabilności makroekonomicznej systemu finansowego oraz koordynacji tych polityk regulacyjnych. Nie są jednak źródłami polskiego systemu prawa, wymienionymi w Konstytucji RP.
3.2. Źródła prawa finansowego
W Polsce publiczna gospodarka finansowa i zasady jej funkcjonowania powinny być, zgodnie z Konstytucją, określone w ustawach. Na ich podstawie tworzone są inne akty prawne (rozporządzenia Rady Ministrów i akty prawa miejscowego – uchwały jednostek samorządu terytorialnego).
Źródła prawa finansowego mają więc różną rangę prawną, a akty prawne wydawane są przez upoważnione organy państwowe i samorządowe w granicach nadanych im ustawą kompetencji (władztwa finansowego). Można je usystematyzować według kryteriów:
– hierarchii organów (organy władzy i organy administracji),
– ich formy własności (organy państwowe i samorządu terytorialnego),
– charakteru regulacji (prawo ustrojowe, materialne i proceduralne),
– przedmiotu regulacji różnych działów prawa (prawo budżetowe, w tym prawo regulujące dochody budżetowe – prawo podatkowe, celne oraz prawo regulujące wydatki budżetowe, normujące dług publiczny, prawo finansowe samorządu terytorialnego i finansowania rozwoju regionalnego, prawo walutowe, prawo dewizowe, prawo bankowe, prawo finansowe ubezpieczeń gospodarczych, prawo finansowe przedsiębiorców).
Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, należy wymienić fundamentalne dla poszczególnych działów prawa finansowego regulacje prawne o randze ustawy:
– Konstytucja RP uchwalona 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe, w tym rozdział X „Finanse publiczne” (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.)
Unormowania Konstytucji mają dwojaki charakter:
– dotyczą finansów publicznych wprost (expressis verbis) – w szczególności zawarte w rozdziale X,
– inne, które rzutują na system prawa finansowego i legislację finansową, dotyczące systemu prawa, ustroju politycznego i gospodarczego, wolności i praw (np. zasada demokratycznego państwa prawnego, społecznej gospodarki rynkowej, podziału władz itd.),
– ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 1870 ze zm.)
oraz
– ustawa z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 114 ze zm.),
– ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 198 ze zm.),
– ustawa z 21 czerwca 1996 r. o urzędach i izbach skarbowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2015 r. poz. 578),
– ustawa z 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz. 1113 ze zm.),
– ustawa z 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (tekst jedn.: Dz.U. z 2011 r. poz. 214 ze zm.),
– ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz.U. z 2015 r. poz. 613 ze zm.),
– ustawa
