да өкініш тудыратыны бейнеленген Абай сөзі:
«Досыңа достық – қарыз іс,
Дұшпаныңа әділ бол!
Асығыс түбі – өкініш,
Ойланып алмақ – сабыр сол».
АСЫЛ – АСЫЛЫНА, НӘСІЛ – НӘСІЛІНЕ
Бірде «ұрлық жасады» деп жарлы-жақыбайлау біреуді ханның алдына алып келіпті. Ол адам «тауып алдым, ұрлап алған жоқпын» деген сөзден танбапты. Ал талапкер болса, «әйтеуір жоғалған затым сенен шықты ғой, ұрлап алдың» деп қасарыса түскен екен. Сонда ақылды хан өз пікірін өз ішінде сақтай тұрып, уәзірлеріне: «Мына бейбаққа қандай жаза қолданамыз?» дейді. Бірінші уәзір: «Отқа тірідей өртеп жіберу керек» десе, екіншісі: «Қолын қол, бұтын бұт қылып, кескілеп өлтіру керек» дейді. Ал үшінші уәзір күлімсірей отырып: «Осы мен бір нәрсеге таңғалып отырмын», – дейді. Жұрттың бәрі оның аузына қарай қалады. – «Асыл – асылына, нәсіл – нәсіліне» деген бұрынғылардан қалған сөз бар-ды, сол рас па деймін. Мына уәзір «отқа өртеу керек» десе, екіншісі «кескілеу керек» дейді. Отты айтып отырған уәзіріміздің әкесі өмір бойы ұсталық құрған еді. Ал екіншісінің әкесі өмір бойы қасапшы болған-ды. Құдай ауыздарына қалай салып отыр десеңші…»
Екі уәзір де төмен қарап, үнсіз қалады. Сонда хан:
– Ал енді, өзің қандай уәж айтпақшысың? – дейді әлгі уәзірге.
Ол тұрып:
– Меніңше, бұл адам ұрлап алмаған. Түсіп қалған затты тауып алған. Бірақ тауып алған затын «оңай олжа» деп, алған да жүре берген. Ал, мұсылмандар маңайында тірі жан болмаса да, «мынау кімдікі?» деп үш рет айғайлап сұрауы керек. Бұл енді оның білместігі болған. Әңгіменің қысқасы: затын танып тұрған адам өз мүлкін алып жүре берсін. Ал мына жазаға тартылғалы тұрған адамға кешірім жасалық. Екіншілей қайталаса, осы уәзірлердің кесімі шешім болсын, – депті.
Хан басын изеп: «Кең болғаннан кем болмаспыз, кез келгенді қыра беріп, ел болмаспыз» деген екен.
АСЫЛЫҚ АЙТПА,
АУЗЫҢДАҒЫ АСЫҢНАН ҚАҒЫЛАРСЫҢ
Бұл нақыл «артық айтып, шектен шықпа, тәубеңе түс» деген емеурінді аңғартады.
Отағасы үйіне кірмей жатып, бәйбішесіне:
– Тамағың бар ма, ашығып келдім, – дейді. Бәйбішесі:
– Қазанға ет салып қойдым. Құдай қаласа, бұйыртса, пісіп қалар, – дейді. Отағасы:
– Ой, ет қазанға түскен болса, бұйырса да, бұйырмаса да жейміз ғой, – дейді.
Содан ас дайын болып, енді әкелейін деп жатқанда, үйге екі нөкер баса көктеп кіреді. Үй иесін алдындағы асына да қаратпай ұстап алып, тұтқындап, апарып қамап қояды. Содан ол бірнеше күннен кейін ақталып, үйіне қайтып келеді. Есігін қақса, ар жағынан бәйбішесі:
– Бұл кім? – дейді. Сонда аузы күйген отағасы:
– Бұйыртса, күйеуіңмін, – деген екен.
«Асылық айтпа, аузыңдағы асыңнан қағыларсың», – деген сөз содан қалыпты.
АСЫҢ ТҮГІЛІ, ТАБАҒЫҢ ҚАЙДА?!
Бұл сөз тіркесі «болар
