die tyd dat ek dertien jaar oud is, klim ek Saterdae op my fiets en ry die twaalf kilometer van die plaas na Springs se middedorp. In die middag glip ek skelm by die St. James-snoekerklub in die plaaslike hotel in. Op die tafel die verste weg van die ooms wat met dik sigare en hoë glase drank sit en dobbel, speel ek en ’n vriend dan ’n paar potte snoeker. Later die dag gaan ons fliek, elkeen met sy meisie, want ons het al vroeg begin vry.
In die donker is ek dan per fiets terug plaas toe, op die spookagtige plantasiepaadjies en die kronkelende eenspoorvoetpaadjies tussen die damme en riviere deur. Dit was grillerig, maar ek het dit later gewoond geraak.
Ek skiet my eerste jakkals en verkoop hom in die township vir twintig rand aan ’n toordokter, William Skosana. Hy laat my toe in sy kamer waar hy al sy moetie en ’n versameling dooie diere hou. Orals is bottels en bene vol onherkenbare goed. Hy is nogal bekend onder die plaaslike swart mense en hulle kom van heinde en verre vir sy raad en medisyne. Hy het later die politiek betree en een van Cosatu se leiers geword. Hy was ’n aangename mens en het my baie dinge van swart mense se kultuur geleer.
Ek leer op dié ouderdom motor bestuur, en terselfdertyd ook ’n stootskraper. Daar was vir my niks lekkerder as om self met die groot stootskraper keerwalle te stoot en lande om te ploeg nie. Die gekletter van die rusperbande en die gevoel van krag was vir my iets uit ’n sprokiesboek. My oudste broer kry sy eerste kar, ’n blou Mini, en ons gaan jag in die aande gereeld springhase daarmee.
Deur die dag was my enigste vervoer egter my fiets. As jong seun het ek elke dag met ’n ou fiets die sowat agt kilometer na Laerskool Jan van Riebeeck in Springs gery. In die winter raak dit tot ses grade benede vriespunt en party oggende vries my vingers en pak ysvlokkies op my oë. Hoërskool Hugenote was nóg ’n kilometer verder as die laerskool en ek ry as tiener dus elke dag twee kilometer verder. Ek raak partykeer in die middae so moeg dat ek plek-plek van my fiets afklim en op ’n sypaadjie of klip gaan sit en rus. Ek het eenvoudig nie meer die krag gehad om ’n tree verder te trap nie.
Ek het regdeur my skoolloopbaan ’n gemiddeld van in die sestig persent behaal. Vandag besef ek dit kon waarskynlik beter gewees het as ek nie elke dag daardie afstand moes fietsry, dan nog rugby oefen en aan allerhande ander fisieke aktiwiteite ook deelneem nie.
’n Vriend van Len, wat besig was met sy nasionale diensplig, kom een naweek op die plaas kuier. Hy bring vyf F1-handgranate wat hy iewers gesteel het saam. Ons besluit om die handgranate te gaan toets – hy weet so ’n ietsie van handgranate. Ons stap af na die dam op die plaas waar seemeeue op drywende eilande nes gemaak het. Omdat hulle ons altyd pla wanneer ons tarentale en fisante skiet en al wat ’n voël is verjaag, besluit ons om ’n granaat tussen hul neste in te gooi.
Die oorverdowende slag het ons glad nie verwag nie. Ons maak ons baie vinnig uit die voete, reguit terug huis toe. Die aand noem my pa so terloops dat mense in die fabriek ’n ontploffing iewers by die dam gehoor het en dat daar ondersoek ingestel word deur die fabriek se veiligheidsafdeling. Ons bly tjoepstil.
’n Week hierna vat ons die oorblywende vier handgranate na ’n mynhoop verder van ons huis. Sowat vierhonderd meter van die mynhoop af loop ’n treinspoor. Ons wag totdat ’n goederetrein verbykom en gooi die handgranaat bo van die mynhoop af na die trein. Daar is weer ’n geweldige slag, maar die handgranaat het iewers aan die mynhoop se voet geval, baie ver van die trein af.
Ons kruip ’n tydjie lank bo-op die mynhoop weg voordat ons besluit om die oorblywende drie handgranate oor ’n keerwal naby ons te gooi om die uitwerking van die ontploffing beter te beleef. Ons gooi al drie gelyk en wag, maar niks gebeur nie. Ná ’n minuut of wat loer ons versigtig oor die wal.
Die afwerphefbome lê weg van die handgranate, maar die goed wil nie ontplof nie. Ons besluit om die .22-geweer wat ons by ons het, te vat en die handgranate te skiet. Miskien sal die slag die goed laat ontplof.
Die handgranate is naderhand blink geskiet, maar niks gebeur nie. Wat nou gemaak? My broer se vriend gaan tel die handgranate op en sien dat dié drie nie slagdoppies het nie. Ons neem die granate saam met ons terug huis toe en gaan steek dit in my pa se garage binne-in ’n dreinput weg. Twee weke hierna is die drein verstop. Die loodgieter wat uitgeroep word, kry die granate in die rioolstelsel. Binne ’n uur is die Veiligheidspolisie, springstofdeskundiges, speurders, vingerafdrukdeskundiges en omtrent drie karre van die Uniformtak by ons huis. Almal word lank ondervra. Al ons seuns hou by ons storie: Ons weet van niks nie.
Ek was die enigste van ons vyf kinders wat in die tuin gewerk het. Ek het my eie groentetuin uitgelê, self die beddings gemaak, die plantjies geplant, natgelei, opgerank waar nodig en onkruid beheer. My groentetuin was so suksesvol dat my pa van my tamaties, groenboontjies en pampoene by sy werk verkoop het.
Ons het ook sowat twintig skape gehad wat ek as mý skaaptrop beskou het, en my hartseerste oomblik as plaaskind was toe my hele skaaptrop weggeraak het. In die laatmiddag het die trop gewoonlik self al nader aan die kraal gewei en ek het hulle elke dag gaan haal. Soos ’n wafferse herder van ouds het ek hulle by die naam gegroet – nou nie almal nie, maar daar was heelwat hanslammers onder hulle wat ek self met ’n bottel en tiet grootgemaak het. Dié hanslammers het gewoonlik nader gestaan vir ’n speelse kopstamp of ’n vryf oor die kop. Ek het altyd voor hulle uitgeloop en hulle het my tot in die kraal gevolg.
En toe is die trop op ’n dag net weg.
Van die plaaswerkers het kom help en ons het die skape se spore gevolg tot waar die hele trop deur ’n grensdraad gejaag is. ’n Ent verder in ’n bos het ons velle en koppe gekry – ’n paar van die skape is daar geslag. Dit het begin donker raak en ons is terug huis toe. Die volgende oggend het ons saam met speurders ’n plek gekry waar van die skape op bakkies gelaai is. ’n Ent verder het nog skape op die spoorlyn gelê. Hulle moes voor ’n trein ingehardloop het. Dit was net voor lamtyd en die spoorlyn het vol ongebore lammetjies gelê, baie was tweelinge.
Dit was die einde van die skaapboerdery. ’n Geweldige finansiële verlies vir my pa en vir my ’n enorme skok. Ek het my weke lank saans aan die slaap gehuil oor “my” skape. Ek moes toe al behandeling gekry het, dêmmit.
Ek en my pa het daarna met ’n byeboerdery begin. Snags het ons ons sestig korwe vervoer na daar waar die meeste kos vir die bye sou wees. In die winter het ons suikerwater vir hulle uitgesit as ’n aanvulling. Ek is so baie gesteek dat ek later immuun geraak het teen bysteek. Ons boerdery het net begin floreer toe ons eendag op versoek van ’n boer ons korwe bo-op ’n mynhoop gelos het sodat ons bye sy boontjies kon bestuif. Die volgende dag was al ons korwe weg, dit is ook oornag gesteel. Dit was die einde van die byeboerdery.
My pa besluit kort daarna om sy boerdery tot niet te maak. Die plaas en alles daarop moet verkoop word – die perde, beeste, hoenders, varke en selfs ons troeteldiere, die honde, katte. Alles moet weg. Alles word op ’n vendusie verkoop, en dit voel vir my asof ’n deel van my lewe verkoop word.
Ons trek na ’n groot huis op die dorp, maar dit is ’n hengse aanpassing. Ek vind ’n mate van ontvlugting in die biblioteek, wat net ’n paar blokke van ons huis is. Die nuwe passie in my lewe is lees. As tiener verslind ek tot drie storieboeke per week. Nogtans mis ek die plaaslewe baie.Vandag besef ek daar is niks wat ’n kind vinniger selfstandig en onafhanklik maak nie as die plaaslewe waar jy vinnig moet leer om vir jouself te dink, en as iets verkeerd loop, self ’n plan moet beraam nie.
Plaaskinders is net anders. In my polisieloopbaan, veral as instrukteur, kon ek dadelik die plaasseun in ’n groep jong polisiemanne onderskei van dié wat op ’n dorp of in ’n stad grootgeword het.
Al was die plaaslewe in sekere opsigte idillies, het ek dit soms maar moeilik gehad. My ma en pa het albei drank misbruik en mekaar gereeld aangerand. Hulle was kort-kort uitmekaar en het met tye apart gewoon.
