This is the use of memory:
For liberation – not less of love but expanding
Of love beyond desire, and so liberation
From the future as well as the past
T. S. ELIOT, ‘Little Gidding’
Inleiding
Waarin met duidelike onbehae verwys word na
vroeë Franse en Portugese vertolkings van Adamastor
en die aard van die leser se kontrak
met die verteller omskryf word
Eendag, lank lank gelede, was daar en was daar nie. ’n Formule wat ek teëgekom het in ’n nou onvindbare boek oor vorme van die vertelkuns. Glo ’n ou Spaanse tradisie, as ek reg onthou, en besonder bruikbaar in die huidige verband waar dit moeilik is om was en was nie te onderskei. Rabelais, na my wete die eerste wat Adamastor by ’n verhaal betrek het, bied weinig opheldering. Sy karakter met dié naam word maar net so in die verbygaan vermeld (Pantagruel, hoofstuk 1) onder die lang linie van reuse wat die een vir die ander vader gestaan het, onder andere ook die honderdhandige Briareus, totdat dit alles natuurlik uitloop op Gargantua en Pantagruel (“… Briare, qui avoit cent mains, Qui engendra Porphyric, Qui engendra Adamastor, Qui engendra Antee …”).
Camoens, wat bes moontlik met Rabelais vertroud was voordat hy sy eie Luciados aangepak het (1572), plaas die reus onder die Titane wat teen Zeus gerebelleer het (“Qual Egeo e o Centimano”: laasgenoemde weer eens ’n skepsel met honderd hande). Toegegee, dié reus is nie heeltemal ontdaan van ’n indrukwekkende allure nie. Wanneer Vasco da Gama en sy seelui op hul pad rondom Afrika onderweg na die Ooste met sy mirakels en speserye deur hierdie “afgryslike monster” gekonfronteer word, spreek hy hulle met dié gedugte woorde aan:
Ek is die magtige Kaap, geheim en groots
Wat by jul almal ‘Stormagtig’ heet –
wat in die oorspronklike nog welluidender weergalm:
Eu sou aquelle occulto e grande Cabo,
A quem chamais vós outros Tormentorio …
Maar op stuk van sake is Camoens se Adamastor tog “’n gestalte wat verskrikking wek, driftig en gewelddadig …, van voorkomste verwronge en groot en lank, met fronsende gelaat en ’n gekoekte baard; die oë hol, die gebare dreigend en boos; grys en besmeer met klei die hare; die mond pikswart, die tande geel verkleur”: liewe Here, ek protesteer teen die blatante rassisme! Sy tragedie lê in sy verterende liefde vir Thetis[1], Seenimf en “Prinses van die Golwe”, wat hy maar ’n enkele keer vlugtig en fataal op die strand gewaar waar sy nakend baai:
… geen mag kon toe my sinne red,
So vreeslik het die liefde my daar oorval
Dat ek niks anders wis in dae sonder tal.
Dat sy liefde beantwoord sal word, is ondenkbaar. “Hoe sou ’n nimf die grootte van ’n reus verduur?” vra ons pretensieuse digter. En opnuut teken ek protes aan. My eie vermoede – as ek vanuit ons meer siniese en sekulêre eeu mag praat – is dat daar dalk wel ’n sekere verskil in grootte mag gewees het, maar dat dit hoogstens ’n onderdeel van die anatomie sou behels het: toe kom Camoens en hy neem pars pro toto, en vergroot daarmee buite alle verhouding ’n struikelblok wat met geduld en veel plesier oorkom kon word; bowendien betrek hy die nimf se moeder Doris in ’n agterbakse stukkie konkelary om die reus te bedrieg. In ruil vir ’n belofte dat Adamastor sy oorlog teen die leërs van die See sal staak, onderneem sy om ’n nagtelike ontmoeting met haar kamma-onskuldige dogter te reël:
Alreeds verkul, die wapens neergelê,
Gaan ek een nag, deur Doris aangespoor, na waar
Van ver in maanlig ek die skone lyf kon sien
Van Thetis naak en blank en heeltemal alleen –
Maar toe hy hom nader haas en haar in sy arms neem,
Toe vind ek in my greep ’n ruwe berg
Bebos en ruig, met dorings erg ontsier;
’n Rotswand voor my, teen my aangedruk,
Dié hemelse gestalte wat ek wou omhels.
My mensheid het gewyk; ek was ’n dooie rots
Wat hom daar vasklamp aan ’n ander rots!
Hierdie ontgogeling val saam met Zeus se besluit om oplaas die opstand van die Titane te straf. Party, soos ons uit die Griekse mitologie weet, word onder berge bedolwe; Adamastor se lot is dat hy self in ’n berg – die knobbels van die Kaapse skiereiland – verander word:
Omskep is nou my vlees in harde grond,
My been word klip, vervorm en verknot,
My ledemate strek, soos jul kan sien,
Tot op die bodem van die oseaan.
Om saam te vat, die liggaam van ’n reus
Is nou in hierdie verre Kaap gevang;
En om my smart al erger te laat skroei,
Is Thetis hierdie see wat om my vloei.
Vergesog; maar dis wat met die werklikheid gebeur wanneer skrywers dit beetkry. En dit alles net as agtergrond vir die somber profesie wat Camoens sy Adamastor in die mond wil lê (waarby mens in gedagte hou dat wat vir Da Gama en sy bemanning profesie was, vir Camoens se generasie al in geskiedenis vasgelê was): skipbreuke en alle denkbare soorte katastrofes wat die ontdekkers van die Kaap sou tref, ’n hele mare van verwoesting, wanhoop, en dood:
So sal ek my dan wreek, so lank ek kan,
Teen hom wat dit gewaag het om my hier te vind.
Die apokaliptiese voorspellings kom ten top in ’n visioen waardig aan daardie eeu van oordrywing:
En dan sal nog ’n man van eer verskyn,
Vrygewig, goed, en met sy hart verslaaf;
En saam met hom ’n vrou aandoenlik skoon
Wat hy deur liefde en geluk verower het;
’n Duister lot wat niks weer ongedaan kan maak,
Bring hulle na die verre streek, beheers deur wraak,
Waar ek hul ná ’n skipbreuk op die strand laat spoel:
Hul lydensweg en bitterheid my doel.
Hul kinders, vol liefde in die wêreld gebring,
Sal voor hul oë van honger kwyn en sterf;
En Kafirs sal besete van geweld
Die klere van die skone vrou se liggaam skeur;
Dié blanke lyf, so weergaloos en teer,
Word
