wat eintlik ’n Skot is, het my skoon van die koei laat vergeet. Hy bou so wragtag sy huis op die rivier se wal!”
“En as die rivier afkom?”
“Dis wat ek ook vir hom gevra het.”
“En …”
“Nee, hy sê hy sal ’n dam so ’n entjie stroomop van die huis bou. Dit sal glo die water opdam.”
’n Maand later het die reënseisoen aangebreek. Koos het die wolke dopgehou en dié somer geweet waar elke bui uitgesak het. Op ’n dag trek die lug toe. Lae, donker wolke rol uit die suidweste oor die rante aan. Die hele uitspansel is grys. Dit word skemer. Teen drie-uur moet hulle kerse opsteek. Toe begin dit reën, eers sag, en geleidelik al harder tot dit ruis oor die rante. Koos kyk deur die kombuisvenster in die rigting van die klowe. Hy kan egter niks beken nie, maar hy weet: Die rivier gaan afkom. En die nag lê nog voor.
Die reën het egter bedaar en iewers in die nag heeltemal opgehou. Die volgende môre skyn die son. Koos stap rivier toe en toe stroomaf na die dam toe. Jock was reeds daar. Die water bruis sterk oor die uitloop – en dit het nog nie eers gereën soos wat Koos al ’n keer of twee in sy lewe hier in die Marico ervaar het nie. Koos sê niks nie, maar die Skot kan sy gedagtes lees.
“I’ll build a bigger dam!” sê hy sonder om na Koos te kyk.
Daardie winter het die Skot ’n damskrop en vier donkies gekoop. Twee maande lank het hy en vier helpers dag vir dag grond geskuif en opgewerk, hoër en hoër, totdat daar ’n massiewe grondwal deur die rivierloop gelê het. Toe het hulle vragte klippe aangery en die wal uitgestraat. Selfs Koos moes toegee dat dit ’n ordentlike stuk werk was. So ’n damwal het hy nog nie gesien nie. In die hele Marico was in elk geval nie een nie.
Die somer het gekom, maar die reën het weggebly. Koos het gewag en Jock het gewag. Wanneer hulle mekaar iewers raakgeloop het, het nie een van die twee oor die damwal gepraat nie, hoewel dit voorop in elkeen se gedagtes was.
Oujaarsdag breek aan. Die oggend was helder sonder ’n wolkie in die lug. Ná middagete stap Koos by die kombuisdeur uit. Hy gee twee tree en steek vas. In die weste lê ’n swart wolkbank. Ná ’n rukkie kan hy sien dat dit vinnig opkom met blitse wat aanhoudend daarin speel. Ná nog ’n ruk kon hy ook die donderweer hoor rammel. Dit is ’n groot weer. Koos dink aan Jock en vir die eerste keer voel hy bekommerd, al weet hy nie mooi hoekom nie. Dit is asof hy weet Jock hou ook die weer dop.
Ligte windvlae begin speels deur die bos swiep en toe bedaar dit. Die lug is skielik doodstil, die bome roerloos, asof in afwagting. Groot druppels begin neerplof. En toe skielik bars die storm in al sy geweld los. Blitse en donderslae skeur die lug en ’n stormwind laat die bome buig en kraak. Groot takke word afgeruk en deur die bos gedryf en deur dit alles heen stort die water in strome neer.
Ná ’n halfuur of so begin die geweld van die storm afneem. Koos staan en kyk oor die kombuis se onderdeur na buite. Hy draai om en haal sy hoed en baadjie van die kapstok afl. Annie hou hom dop.
“En nou, ou man, waar gaan jy heen? Dit reën nog.”
“Nee, ek wil maar gaan kyk hoe lyk dit daar by ou Jock, hoe lyk sy dam.”
Annie het hom deur die oop bodeur staan en agternakyk tot hy tussen die bome weggeraak het. Toe het sy met ’n sug omgedraai en na die stoof toe gestap waar sy begin besig raak het met die aandete. Sy hoop maar die damwal het gehou.
Ná ’n halfuur of so strompel Koos by die deur in. Sy klere is geskeur, sy hoed weg en sy oë amper toegeswel. Hy lyk sleg. Annie staar hom aan, slaan haar hand oor haar haar mond: “Koos! Wat nou? Wat het gebeur?”
“Nee, darie verdomde Skot is mal! Ek stap hier af en toe ek by die klein dammetjie kom, toe sien ek hy is heeltemal onder water. Jy sien gans niks van hom nie, net ’n hobbeltjie in die water waar die wal is. Die groot dam is vol, hy loop sterk oor, en ek dink, dit kan nog reën vannag. Dan is daar moeilikheid. Toe loop ek na die Skot toe en klop aan sy deur. Toe hy oopmaak, sê ek vir hom: ‘Joor little dem foel en joor biek dem foel to-e-e!’
“Toe begin hy sommer slaat aan my!”
DIE SANDKLIPHUIS
In ’n klein Vrystaatse dorpie, in ’n deel van die oudorp, staan ’n stewige ou sandkliphuis, nie baie groot nie, net ’n gemiddelde ou boerewoning met ’n breë stoep voor. Dit was die huis van oom Groot Koos Dempers en tant Stienie. Eers onlangs maar het ek die storie van dié ou kliphuis gehoor. Ek het een middag by tant Eysie gaan koffie drink. As jy iets van ons ou dorpie wil weet, veral uit die vroeë jare, dan gaan kuier jy by tant Eysie. Sy is al oor die negentig, maar haar oë is nog net so helder en koringblommetjieblou as die dag baie jare gelede toe ’n jongkêrel haar “Eysie” genoem het oor daardie selfde blou oë.
Ek het die middag sommer gaan kuier om te hoor hoe dit met haar gaan. So nou en dan het ek vir haar klein werkies in en om die huis gedoen. Ons het in haar ruim ou sitkamer gesit en koffie drink en oor ditjies en datjies gesels. Op pad na haar toe het ek gemerk dat die ou groot doringboom in oom Groot Koos se erf omgeval het. Ek het dit vir haar genoem. Sy het so ’n rukkie stilgesit en toe gevra: “Het ek al vir jou die storie van daardie ou kliphuis vertel?” Ek het nee geantwoord en geweet hier kom ’n goeie storie. Tant Eysie het ’n rukkie so by die oop voordeur sit en uitkyk en toe begin vertel:
“Daardie jare was dit nog tradisie by die dorpsmense om elke Nuwejaar by die dorpsdam te gaan piekniek hou. Daar was ’n groot kol werfkweek onder die ou reusewitstinkhoutbome so halfpad na die damwal toe, en daar het ons jong klomp dan gebaljaar en ons vermaak met allerhande speletjies soos ‘Ellie Rose’, knikkertjie, derdemannetjie, en nog vele meer. Die grootmense het maar so onder die bome rondgesit, melktert geëet, gemmerbier gedrink en oustories vertel. Nou ja, daar het Koos een Nuwejaar vir Stienie van Wyk ontmoet en die mooi swartkopnooi het sy voete skoon onder hom uitgeslaan en die lang, skugter jonkman het ook dadelik in haar hart gekruip.
“Stienie was die jongste van vier dogters. Sy het nog twee ouer broers ook gehad. Haar pa, oom Ben van Wyk, het met bees en skaap geboer en vir eie gebruik ’n paar akkertjies mielies geplant. Hy was baie presies op sy boerdery en sy drade en hekke was altyd netjies en heel. Hy was ook ’n ouderling in die kerk en sy kinders is goed grootgemaak deur hom en sy vrou, tant Lenie. Toe Groot Koos nou kom vra of hy by Stienie kan kom kuier, het die twee ouers ná ’n bietjie beraadslaging hulle konsente gegee.
“Omdat Groot Koos by sy ouers op die dorp gebly het, het hy natuurlik nie ’n ryperd gehad soos die plaaskêrels nie en Saterdagaande het hy maar die paar myl na die Van Wyks se plaas met ’n ou dikwielfiets afgery. Sondae het hy Stienie voor die kerk ingewag en dan het hulle twee bo op die galery gaan sit. Hulle was duidelik baie verlief en van hul vriende het al begin bespiegel wanneer die twee verloof gaan raak.
“Met Stienie se agttiende vejaardag het haar ouers vir haar ’n groot partytjie op die plaas gereël. Al haar vriende en baie ander jongmense van die omgewing het gekom vir die groot Plesier, soos dit in daardie jare genoem is. ’n Gehuurde orkes was nie nodig nie, want in daardie jare was daar nie dinge soos TV en bandspelers nie en baie jongmense kon een of ander musiekinstrument bespeel. So, vir die dansmusiek het hulle self gesorg en daar was genoeg musikante sodat hulle mekaar kon afwissel en elkeen darem ’n dansbeurt ook gekry het.
“Saam met ’n paar jongmense van die dorp het ’n onbekende, donker jongman gekom. Omdat hy vreemd was, het almal hom natuurlik raakgesien, maar die meisies het twee maal gekyk, want hy was ’n aantreklike kêrel met swart krulhare en donker oë. Sy vriende het hom voorgestel as Antonio. Hy was van Italiaanse afkoms, en het op Kroonstad gewoon.
