se beskuldiginge verbypraat nie. “Ja, daar’s fout in ons volkslewe,” het hy een aand ná Boekevat toegegee (die Bybel het nog op die tafel gelê, en sy bril daarop). “Ons maak nie aldag reg nie. Dis met ons soos met die Jode. Jy weet, nes dit bietjie goed gaan, dan neuk ons. Die Afrikaner se beste plek was nog altyd in die woestyn.”
“Dan stem Pa saam dat mens die saak nie maar so moet laat lê nie?” vra Bernard.
“Nie laat lê nie, nee. Maar daar’s ’n regte manier om ’n ding te doen en ’n verkeerde manier. Dit betaam ons nie om teen ons leidsmanne te murmureer nie, hulle is deur die Here aangewys en as ons reg bid, sal Hy wel die pad wys.”
“Pa het darem self in die oorlog teen Pa se regering geknoei en in die kamp gaan sit daaroor,” herinner Bernard met terglustige oë.
“Ja, maar dis oor Jan Smuts afgedwaal het van die Boere se pad af om met Engeland te loop lepellê.”
“En as Malan nou ook afdwaal?”
“Toe, bog met jou!” sê sy pa en hou hom kwaad. Hy draai met ’n knipoog na my toe: “Ek weet nie hoe ek dit met dié seunskind van my het dat hy altyd so wederstrewig is nie,” sê hy. “Van kleins af al. Jy weet, hy’t mos ’n slag, hy was so agt gewees, daar in die dam loop induik en te laat gesien die ding staan amper leeg. Hulle het hom meer dood as lewendig hier aangedra, die spul klonkies wat saam met hom gerumoer het. En hy was maande lank siek gewees, half verlam en nie mooi reg in sy kop nie. Tot ek hom eendag weer aansê om vir my iets te doen – my twaksak te bring of so, ek onthou nie meer nie – en daar kyk hy op en hy sê vir my: ‘Ek sallie.’ Dis toe dat ek vir die vrou sê: ‘Ma, jy kan maar ophou met so ’n lang gesig rondloop. Bernard is gesond want hy praat al weer teë.’”
Bernard grinnik, maar hy is soos ’n jong hond wat ’n stuk sak beetgekry het: hy laat nie los nie. “Pa praat nou weer flink by die ding verby,” beskuldig hy. “As dit oorlogtyd reg was om teen die regering te rebelleer, dan is dit mos nou ook.”
Die oubaas sit ’n ruk en afkyk na sy groot growwe hande in die lamplig op die tafel. “Ek sal nie sê nee nie,” sê hy na ’n ruk, “en ek sal nie sê ja nie. Want dis ’n swaar ding wat mens nie met nee of ja kan uitpraat nie.”
“Wanneer het mens reg aan jou kant?” dring Bernard aan.
“Wat struwel julle tog so?” vra die klein ou vroutjie oorkant die tafel, besig met hekel; die pennetjie flits en flits in die lamplig. “Die Bybel is nog nie eens gebêre nie.”
“Nee, ek wil ’n antwoord van Pa hê,” sê Bernard.
Die oubaas kyk op, sy groot bos grys hare woes op sy ou leeukop. “Al antwoord wat ek jou kan gee, is dit: dat mens nooit vooruit weet watter pad jy moet neem nie. Jy weet net dat watter pad jy ook al neem, jy versigtig moet wees. En dat jy met wat jy ook al doen – of jy nou opstaan en of jy op jou gat bly sit – dat jy vir jou neerlê in die hand van die lewende God.”
Tant Lenie weet sekuur wanneer ’n argument lank genoeg aangehou het. Sonder dat haar hekelpen ’n oomblik talm of struikel, sonder om eens op te kyk, roep sy kombuis toe in ’n stem wat mens behoorlik verskrik uit dié tingerige mensie: “Ragel!” En toe een van die drie binnemeide op die drumpel verskyn: “Bring maar die aandkoffie.”
Bernard bly vanaand moeilik. “Vir wat kan Ma die mense nie maar vroeër saans laat loop nie?” vra hy en hy gluur haar onder die hanglamp deur aan.
“Hulle sit lekker daar by die stoof en eet,” sê sy onverstoorbaar.
“En môreoggend vyfuur is hulle terug in die kombuis.”
“Hoe gaan jy anders jou môrekoffie kry?”
“Ek kan maar self maak.”
“Moenounie so ’n gatkalfakter wees nie, man,” brom sy pa en begin met ’n vuurhoutjie in sy dooie pypkop krap.
“Daar is dinge waar mens nie mee moet lol nie,” sê tant Lenie hekel-hekel. “Die Here het vir ons hier in ’n harde land neergesit om in die sweet van ons aanskyn te bewerk. En toe’t Hy vir ons kaffers gegee om die werk makliker te maak.”
“Hard, ja,” beaam die oom tussen kort blasies deur sy pypsteel deur. “Maar ons moenie kla nie.” Sy seunsoë kyk my onder sy besembos-wenkbroue uit aan: “Dour in die Noordwes waar ek grootgeword het – my oudste broer het nou die plaas geërwe – dáár het dit gatstamp gegaan. Ek onthou ’n jaar wat dit so droog was, die skaap het al die safte klippe ook opgevreet.”
“Toe nou, Pa,” maan tant Lenie sonder veel aandrif.
“Hier het ons nog oors te veel,” gaan hy voort, “en die boorgat spou nog. Die ding met die Here is net: jy moet Hom vat soos jy Hom kry. Hy’s nie ’n man wat hom laat rondjae nie. As Hy jou wil laat bars, dan bars jy. En as Hy jou die dag wil laat wegspoel, dan is dit ’n sondvloed.”
Dit wás ’n droë jaar. ’n Hele paar keer het ek en Bernard in die buitekampe op skape afgekom wat sommer net gaan lê het. Gewoonlik kon die volk hulle agter op die bakkie laai om terug te neem werf toe, na voer en water toe; maar partykeer was ons te laat, dan moes mens hulle eenvoudig keelaf sny.
Maar meestal was die dae aangenaam, met ’n rustige intimiteit omtrent ons vriendskap. Eet, swem, dut, stap. Af en toe dorp toe ry. Partykeer het daar kuiermense plaas toe gekom, gewoonlik boere wat kom “besigheid” praat of koffie drink: dan het die mans in ’n groot kring van luidrugtige stemme gesit en rook en beduie terwyl die vroue ver op die agtergrond in die skemering van die koel binnehuis roerloos sit en luister en af en toe geluidloos skommel van die lag oor wat een van die mans gesê het. Onderbreek deur bediendes wat binnekom met skinkborde koffie en vars plaasroom, bolletjies en beskuit en fyngebak.
Die ondergrond van die vakansie was ons lang gesprekke bedags, maar veral saans en snags in die buitekamer ná die uitblaas van die kers. Oor godsdiens en seks en politiek, oor die plaas en die universiteit en die land, oor mense en boeke, oor die hede, oor die verlede; en dikwels oor die toekoms.
Bernard: “Nou goed, dan gaan jy volgende jaar oorsee. Maar wat is jou plan as jy terugkom?”
“Ek weet nog nie eens hoe lank ek gaan wegbly nie.”
“Maak nie saak nie. Eendag kom jy tog terug, nie waar nie?’
“Natuurlik. Ek sal seker maar ’n akademiese pos probeer kry. Soos jy.”
“Nee, man. Dis ’n te kunsmatige, waterdigte bestaan. Mens raak afgesonder van wat werklik in die land gebeur.”
“Waarom bly jy dan by die universiteit?’
“Ek bly nie daar nie,” sê hy. “Net tot die end van die jaar, dan gee ek pad.”
“Dit het jy my nog nie gesê nie.”
“Ek het maar eers hierdie vakansie finaal besluit.”
“Wat gaan jy doen?’
“Balie toe. Jy weet tog ek het die laaste paar jaar al af en toe sake in die Kaap verdedig. Nou wil ek maar die sprong waag en kyk wat gebeur.”
“Maar al die sekuriteit wat jy prysgee?’
“Ek kan klaarkom sonder sekuriteit. Daar’s belangriker
