’n kopvel as trofee te oes, sny die kakáram die kop tydens ’n plegtigheid eers heeltemal van die liggaam los terwyl hy dit aan die hare vashou. Die onthoofding duur net enkele minute vir so ’n gesoute leier van ’n stamfamilie.”
Van effe opsy beskou sy die Jivaro-gesig, luister na sy eentonige stem, sonder kadense of infleksies om stemming te probeer skep.
“Die proses om die hele kopvel met gesig en al van die skedel te skalpeer, duur vyftien minute. Dit word gedoen met insnydings weerskante van onder die ore tot agter aan die basis van die nek. Die los agterste flap word met hare en al opgetrek tot op die kroon van die kop sodat die lem van binne af die kraakbeenweefsel van die neus en ore teen die skedel kan lossny terwyl die vel van die gesig afgeskil word. Die oë word verwyder en die skedel weggegooi.
“Aan die hare word die volledige kopvel dan in kookwater gedompel te midde van ’n rituele gechant van die hele familie. Ná twintig minute word die deurweekte vel aan ’n spiespunt gelaat om droog te word.
“Teen dagbreek die volgende oggend word die lippe en ooglede met pylnate toegeryg en die vel verder uitgedroog deur sand onder ’n vuur te verhit en by die nekopening in te gooi, soos in ’n buidelsak. Die sand word met die vuiste vasgestamp om die vorm van die skedel te herwin. Hierna word ’n gladde, plat klip in die vuur verhit, en oor groot piesangblare word die buitelaag van die vel bestryk totdat dit droog en verswart voorkom. Die hare word uitgekam.”
Hy draai weg, laat hulle toe om die uitleg te absorbeer.
Verdiep in die gesig van die ongelukkige slagoffer van ’n stamvete in die Andes, skrik sy vir die stem agter haar: “Kyk hoe duidelik is die pylnate steeds. Sulke fyn werk. Doen jý naaldwerk?”
So na aan haar dat sy die warm, klam asem op haar kaal skouer kan voel. Sy draai na hom toe om, moet effe afkyk na sy gesig, na die tong wat te groot lyk vir die klein mond wanneer hy praat.
“Nee, ek doen nie naaldwerk nie,” sê sy. Haar ma borduur graag, maar dit noem sy nie.
Mia Vermooten het die gewoonte aangeleer, en nie net weens haar lengte nie, om op mense neer te kyk. ’n Verworwe hebbelikheid, want sy is onder ’n sinkdak op Touwsrivier gebore. Hy is kort, bonkig, moet sy maangesig na haar oplig. Sy kan die uitdrukking nie peil nie, die trekke soos van klei. Nee, eerder die tekstuur en kleur van deeg; hier ’n homp vir ’n neus, daar ’n klont vir ’n wang en kies, hier vir die riwwe van die wenkbroue, te min vir die ken; lukraak aangelap en aangeplak asof die boetsering nog gedoen moet word.
“Die relikte is van museumgehalte, uniek,” sê die man op wie sy afkyk.
“Aardig,” sê sy.
“Wat van só ’n gekrimpte kop vir jou sitkamer? ’n Tsantsa as belegging én geselsstuk.”
“Gee my die ritteltit.”
“Die tsantsas het besondere simboliek.”
“Mooi dinge, dís waarvan ek hou; vloeiende lyne, goeie proporsies,” sê Mia.
Die enigste goeie ding van Touwsrivier, vertel sy – ás sy oor haar afkoms uitgevra word – is dat dit langs die N1 tussen Kaapstad en Johannesburg is. Sy het darem eers haar pa gaan groet, maar nie in die truspieël gekyk toe sy die grootpad noorde toe vat nie. Gucci en Zanotti help om Touwsrivier uit haar kop en herinneringe te ban.
Sy tree tru van hom en sy verkrimpte kop. Is gesteld op haar private ruimte. Bekyk hom uit haar hoogtes. Aan elke wang ’n rosige kol, asof hy soggens moeite met ’n blosser doen vir kleur aan ’n vel wat selde son sien, en nie meer jonk nie. Ramings is haar sterkpunt, daarvoor is sy opgelei en het sy verfyn; ramings is haar wérk. Maar sý ouderdom is moeilik om te skat, miskien al in sy middeljare, as sy die plooie en verweer op sy gesig in ag neem, die yl hare, die vlekke op die vel van sy breë hande, die bultende buik wat die hemp en kruisbande span. Vir haar lyk die galery-eienaar soos ’n ronde dwerg. Of ’n minlike hemelkind.
“Miskien ’n masker?” vra hy.
“Miskien,” sê sy.
“Maskers speel al eeue ’n rol in baie kulture. Agtiende-eeuse Europese gemaskerde dansballe, antieke Griekse akteurs, Chinese dra dit steeds op tradisionele vierings, Afrikamaskers vir kulturele geleenthede, op dankseggings vir goeie reën en oeste, as afskeid aan afgestorwenes …”
Sy sweef na ’n wit masker. Dalk tóg so een teen ’n muur as geselsstuk vir haar partytjiegaste?
Hy volg haar. “Elke masker se vorm en versierings het ’n spesifieke doel. Hierdie Punu van Gaboen verbeeld vroulike skoonheid, hoewel net mans dit mag dra.”
Hy is, dink sy, soos ’n ou hond wat smag na ’n klop op die kop; sy hét so ’n uitwerking op mans, en laat hom begaan.
“Die rif weerskante van die neus na die ore toe, die diamant-vormige insnydings aan die voorkop, dit dien alles as ornamentele juwele. Hou jy van juwele? Ja, ek sien jy hou van versierings aan jou liggaam.”
“Die wit gesig …”
“Van seldsame wit oker, simbool van reinheid. Hou jy van die Punu?”
“Maar die bos hare …”
“Die hare is ’n aanduiding van rykdom en status.”
“Ek sal dink oor die Punu.”
“Die Punu is nie te koop nie. Miskien ’n Ngil, ook wit van gelaat, maar kaolienklei, nie oker nie.”
Sy hou van die simboliek van status en reinheid. Maar haar blik vernou verby hom en sy maskers na die kas in die hoek.
“Daardie kas, die tallboy langs jou geelhouttafel?”
Sigbaar teleurgesteld dat sy artefakte haar nie aanstaan nie, en sy wonder of sy hom nie tog maar met ’n hand op sy ronde skouertjie moet vertroos nie.
“My moeder s’n,” sê hy, maar dit is asof die woorde ineens opnuut sukkel om by sy vet tong verby te glip, die punt sigbaar tussen sy lippe wanneer hy praat.
“Nie maskers en kopvelle nie, maar meubels, dis eintlik waarin ek belangstel,” sê sy, streel met haar vingers oor die gladde geelhoutblad. Aan meubels vat sy graag, nie aan vreemdelinge nie, selfs nie om ’n goedige oompie op te beur nie.
Van haar hand op sy tafelblad kyk hy na haar gesig op. “Ons’t ’n hele huis vol ou meubels.”
“Sal jou ma van hulle wil verkoop?”
“Baie geheg aan haar ou goed.”
“Ons is handelaars in oudhede, betaal die beste pryse vir kwaliteit.”
“Hierdie maskers en tsantsas is antikwiteite.”
“Ons lyn is meer … is sagter op die oog.”
“Maar doods, meubels praat nie met jou soos die maskers en tsantsas nie, vertel nie stories nie.” In sy mondhoeke nou wit spatsels speeksel soos salpeterskuim aan ’n perd se lieste.
“Sal jy jou ma vra?”
Hy bied sy hand aan. “Ek’s meneer Lotz.”
