dit wil sê, ek kan aangaan, verder gaan, klaarmaak.
“Hoe lyk dit, broeder Jood, sal jy dit alles kan baasraak?” het ou dominee Hamman nog met so ’n laggie gevra toe hy sy toestemming gee dat ek in die konsistorie mag sit en die notuleboeke en registers deurwerk om daaruit aantekeninge te maak, maar hy het nie gewag dat ek antwoord nie. Dis al wat hy wou gehad het, ’n samevatting van die kerkraadnotule en ’n verheerliking van al sy ontslape voorgangers, behalwe dalk dominee Van Biljon: oor daardie episode in die verlede van ons gemeente sou ek seker maar baie versigtig moet gewees het. En sy eie portret, dié moes natuurlik ook inkom, hom en sy vrou. Dertig jaar gelede, en intussen is die ou ook al dood, ’n engel op sy graf. Maar dit was nie so eenvoudig soos die ou gemeen het nie, dit was nie net die kerkraadnotule nie, intussen het al Theodidactus Heyns se aantekeninge nog bygekom. Ek moes probeer uitrafel wat hý alles deurmekaargemaak het, en ondertussen het my eie aantekeninge opgehoop, die aantekeningboekies vol, die lêers vol papiere; dit kos tyd as mens die werk behoorlik wil doen, dit het Autodidactus Heyns nie besef nie, nog minder ou dominee Hamman en die kerkraad. Dertig jaar is niks nie vir ’n lewenstaak.
Ek kan begin: hier is die skema wat ek al jare gelede uitgewerk het, wat ek bygewerk het, bygehou het, die hoofstukindeling, die opsomming, die byvoegings en invoegings, die chronologie. Ook maar goed dat ek dit al jare gelede gemaak het, want ek begin vergeet, daar is al soveel wat ek vergeet het, en al staan dit opgeskrywe, mens kan nie altyd jou hand op die aantekeninge lê as jy dit soek nie. ’n Lewenstaak, ja, inderdaad. “Sal jy dit alles kan baasraak, broeder?”, met daardie skewe glimlaggie, nes hy nou eenmaal was. Nee, ek vergis my, nie ’n engel nie, die engel is Theodorus s’n, dit was ’n granietsuil wat hulle die ou uiteindelik gegee het vir veertig jaar se troue diens. Maar toe hy nog ’n proponentjie was, het ek al hier begin aantekeninge maak, jong onderwyser wat ek was; al die name op die grafstene in die ou begraafplaas het ek opgeteken terwyl dit nog leesbaar was, voordat die stene verniel is, die boekie het ek nog hier êrens. Ek kan onthou oom Jan Olivier het my vertel sy oorlede oupa het die laaste leeu in die distrik geskiet op Groenfontein, in die riete van die vlei. Vandag het die vlei al lankal opgedroë en ou oom Jan is ook lankal dood, maar my aantekeninge het ek nog. Ek moet dit soek, ek moet onthou om dit op te teken. Wie sou dit vandag nog weet as dit nie vir my was nie? Self het ek dit alles gedoen, geen mens het my gehelp nie, behalwe hier en daar om na ’n graf te soek of om op ’n plaas uit te kom.
Ja goed, dit was die hoogeerwaarde dominee Heyns wat Danie Steenkamp se verse ontdek het oor een of ander goedgelowige wat niks daarvan wis nie dit in sy hande besorg het, dit bestry ek nie, dit was hy wat party daarvan uitgegee het in ’n boekie, of wat daarvan oorgebly het nadat die hooggeleerde heer met die redigeerwerk klaar was; dit was tussen sy goed dat die manuskrip toevallig bewaar gebly het. Maar wie was dit wat die waarde daarvan besef en vir die eerste keer verkondig het? Nie Deodatus Heyns met al sy geprewel oor vroomheid en diensbaarheid en algehele oorgawe aan die almagtige Skepper nie. Wie het ooit gekyk na daardie armsalige bundeltjie stigtelike verse, “uitgezocht en van ’n inleidend woord voorzien door J.Th.H., V.D.M.”? In 1925 was dit – die knipsel het ek hier nog iewers, ek kan dit soek, ek kan dit vind – in 1925 reeds dat daardie stukkie wat ek geskryf het in die Volksblad verskyn het. “’n Vroeë Afrikaanse digter” – dit was ek wat hom uitgeken en bekend gestel het, ek en niemand anders nie. En die volgende jaar die artikel in die Brandwag, “Daniël Josias Steenkamp, volksdigter van die Vrystaat”, al het dit maar ’n gesukkel gekos en het hulle kwaai daaraan gesny. Mense kan mos nie ’n ander man se werk los soos hy dit self geskryf het nie. Ek was die baanbreker. En die gedigte – wie het gespook om hulle uitgegee te kry soos hulle geskryf is, sonder tussenkoms van literêre dominees, en dit uiteindelik self op eie onkoste laat uitgee? Wat daarvan oor is, het ek nog hier, dit lê daar op die rak agter die deur, tweehonderd eksemplare, en dis my naam wat op die titelblad staan en ek wat die inleiding geskryf het om die saak so ’n bietjie reg te stel.
Ek kan begin, aangaan. Waar het ek laas opgehou? My aantekeninge het deurmekaar geraak – het daar weer iemand in my goed kom rondkrap nadat ek soveel kere al gesê het hulle moet my studeerkamer uitlos? Daar’s hele stukke al oor die jare geskryf, dalk selfs die grootste deel van die boek as ek dit net alles bymekaar kan kry en agtermekaar sit. So ’n bietjie oor die Boesmans en die Griekwas, en dan die trekboere, die ou grafte op Groenfontein, ou oom Sagrys en die leeu in die dae voordat die vlei opgedroog het. Baie ou ooms het vroeër nog leeustories kon vertel, maar nou is die laaste een ook al dood. Steenkamp kan daar inkom, voordat ons begin met die predikante en die gemeente, hulle sal wel vir hulle hier inwurm, maak wat mens wil: gemeenstestigting op Heuningkrans, en toe die kwaai bakleiery voordat ou Jacob Landman dit reggekry het om Vlakfontein aan die gemeente af te smeer – daardie spul Landmans was ook nie dom nie, sê wat jy wil. Van dié geskiedenis sal die Landmans nie so baie hou nie, maar aan hulle wense kan ek my nie steur nie. Ek moet daardie kiekie van my by die graf op Witlaagte in die hande probeer kry, dit moet ook hier afgedruk word, in die hoofstuk oor Danie Steenkamp; ek sal self die foto’s vir die boek uitsoek, en ek sal sôre dat die dominees maar min is. Dis my boek hierdie en ek sal self bepaal hoe dit daar uitsien, nie hulle nie: dis wat hulle in gedagte gehad het met die gemeentegeskiedenis toe hulle my die opdrag gee om dit te skryf, dat hulle sou hiet en gebied met dominee Hamman voorop en ek sou maar hul opdragte uitvoer. Daar het hulle hul egter vasgeloop; ek is niemand se kneg nie, en die boek waaraan ek werk, is myne. Al die predikante oor die jare met hul foto’s by, het dominee Hamman nog spesiaal genoem, en die hele kerkraad het al gaan toustaan by die fotograaf om hulle te laat afneem, sodat hul foto’s in die boek kan verskyn, in die gemeentegeskiedenis, bedoel ek, nie in hierdie boek nie, nie in my boek nie. “’n Vroeë volksdigter” – dis die naam vir daardie hoofstuk, die een oor Danie Steenkamp, en die artikel uit die Brandwag kan ek ook sommer daar afdruk, die hele artikel soos wat ek dit geskryf het. Dit was Flippie Landman se voorstel dat hulle my vra om dit te skryf, die gemeentegeskiedenis, mý was die ou altyd goedgesind ten spyte van die kere dat ons haaks was, en uiteindelik moes hulle dit ook doen, want daar was niemand anders wat so iets kon aanpak nie; maar dominee Hamman het nooit so danig lus gevoel vir die transaksie nie, en in die oë van die kerkraad het ek ook nie bra baie goedkeuring geniet nie. ’n Lewenstaak, broeder Jood; ja waarlik. Snaaks, na daardie moeilikheid oor die pastorie met die leiwater het niemand weer teenoor my ’n woord oor die gemeentegeskiedenis gesê nie, nie dominee Hamman en nie die kerkraad nie, en as ek skielik met die ding vorendag moes gekom het, sou hulle seker maar danig verleë gewees het. Maar mý boek gaan hulle nie in die hande kry nie.
“Onze eigen Vrijstaatsche volkszanger,” het weleerwaarde Deodatus hom genoem, en dis al wat hy van Danie Versies oorgelaat het. Die vrome broeder was nou eenmaal maar agter die stigtelikheid aan – “haast zou men in den verzoeking komen van onzen eigenen Afrikaansche mystikus te spreken”, siedaar! “Deur ’n besonder fyn teologiese sif gesif deur J.Th.H., V.D.M.”, dit sou ’n noukeuriger beskrywing van sy redaksionele werksaamhede gewees het, wat nie by sy eie siening van die vrome volksbroeder gepas het nie, dié’t gewaai, uit en gedaan. “Godszanger van het veld”! Maar hy moes seker ook iets hê om vir die ampsbroeders te wys, iets om sy bestaan in hierdie gemeente te regverdig, en uiteindelik was dit toe ook al wat hy gehad het om vir vyf jaar in die bediening te wys, hierdie sameraapsel van Danie Steenkamp se gedigte en die bondel papiere wat oom Kallie destyds hier by my aangebring het en die engel wat die dankbare gelowiges op sy graf laat oprig het. Laas toe ek daar verbystap, sien ek een van sy vingers is weer af. Ek moet bietjie vir die koster laat weet, dat hulle daarna kan laat kyk, al sal hulle sê ek meng weer in die kerk se sake in, maar as ek dit nie doen nie, wie sal daarvan notisie neem? Ek weet nie eers meer wie is deesdae koster nie; dalk maar net ’n briefie oorstuur pastorie toe, ook al sê hulle ek meng in. Ja, en sy preekbundel, al was dit uiteindelik seker maar die weduwee wat dié laat uitgee het; maar die Minnaars kon so iets goed genoeg bekostig. Leerredenen en overdenkingen van wijlen Jacobus Theophilus Heyns, V.D.M. – ek het hier iewers ’n eksemplaar.
Dis stil so in die laatnag. Dit laat my dink aan die tyd toe ek nog nuut was op die dorp, die aande in die boardinghuis met my lamp. Paraffienlampe het ons nog in daardie jare gehad, paraffienlampe en kerse. Die nuwe onderwyser by die skool. Dis in daardie tyd dat ek begin het om begraafplaas toe te gaan en al die name en datums op die grafstene
