dit tog net verbykom. Skree sal hy nie. Breek sal hulle hom nie. Die eerste hou van die sambok skeur deur hom. Teen die tiende hou bulk hy soos ’n kalf wat gekastreer word. Toe September oorneem, soebat hy: “Ag, Jirretjie tog, hou op, asseblief tog. Ek’t jou niks …”
September se antwoord is ’n hou laag op sy bene waar Moos nog nie geslaan het nie. Op sy voete. Op sy skouer. Bloed spat op die balie hier by sy gesig.
Voor die donker hom vat, skree Lammert: “Nôi Elsie, help!”
Toe hy bykom van die emmers water wat hulle oor hom uitgooi, lê hy op die grond; Gert van der Merwe se swart stewel hier by sy gesig. “Praat weer teë met nôi Aletta en jy’s dood. Verstaan ons mekaar?”
Die vernedering stoot galbitter in Lammert se keel op, maar vrees laat hom stotter: “Ja, … my baas. Ek … ek sal nie weer nie, baas Gert.”
“Staan op en trek die klere aan wat nôi Aletta vir jou gegee het en dan sê jy mooi dankie.”
Kaal staan hy voor almal. “Dankie vir die klere, nôi Aletta,” wurg hy dit uit en skree van die pyn toe hy die broek oor sy stukkende lyf trek.
Aletta huil hardop toe sy huis toe hardloop.
6
Die hellevuur verteer hom. Die vlamme verskroei sy lyf. Lammert dwing sy oë oop, maar kan niks uitmaak in die skemerte nie. Is dit die grotwand waarin hy vaskyk? Water. Hy moet by die swemgat uitkom.
’n Gerusstellende stem praat langs hom: “Lê stil, ek is nog nie klaar nie.”
Lammert kan die stem nie eien nie. “Klara?” prewel hy hoopvol.
Die hand wat oor sy mond sluit, ruik na aalwyn. “Sjuut, moet nooit weer haar naam sê nie. Sy word nou ’n baas se vrou. Jy’s klaar in groot genoeg gemors oor kleinnôi Aletta.”
Lammert herken die stem. Dis die swart slavin, die een wat nie vir Klara wou roep toe hy haar die Sondag kom soek het nie.
“Eina! Asseblief, Tannie, los my net uit,” kerm Lammert toe die slavin oor sy rug vryf.
“Jy’s kleinserig. Ek moet die snye met bitterals skoon was. Sagte hande maak stinkende wonde. Jy’s gelukkig hulle het net vyf keer bloed getrek.”
“Gelukkig? Hoe kan Tannie so sê?” Lammert byt op sy tande toe sy weer aan hom raak. “Ek’t hulle niks gemaak nie. En hulle slaan my amper dood.”
“Hulle slaan, of hulle word geslaan. Dis hoe slaaf wees is. En jy’s gelukkig, of baie slim. Ek het al slawe na die Here en na Allah hoor roep, maar nog nooit na ’n nooi nie. En jou wragtag, toe help dit. Jy moes baas Gert se gesig gesien het toe kleinnôi Aletta op September afstorm en die sambok gryp.”
“Aletta is ’n slang. Sy’t alles beplan. Ek sal haar nog kry.”
“Nôi Aletta vir jou. Jy sal jou oorlamsgeit moet sluk. Baas Gert is klaar agterdogtig. Hy sê dis stront dat jy gister die hele dag hier lê en bewe het en maak of jy wil dood. Môre vat hulle jou Groene Punt toe. Jy gaan die wa en osse daar oppas. Dis wat hy vir kleinnôi Aletta sê, maar ons weet hy wil hê jy moet wegloop sodat hy die fiskaal op jou kan sit. Dan’s dit verby met jou.”
September maak hom vroegoggend wakker. Lammert wil sy eie klere aantrek, maar die slaaf waarsku: “Moenie skoorsoek met baas Gert nie.” Hy trek Aalwyn se bloedbevlekte klere aan en rol syne saam met sy komberse op. September wil hom op die perdekar help, maar Lammert klim self op, al moet hy op sy tande byt om nie te kreun nie.
Die Groene Punt is aan die westekant buite die dorp. Oor die Buitengracht, verby die begraafplaas tot by ’n vlei tussen Vlaeberg en die see draf die perde. Lammert herken Gert se wa.
September haal ’n sak van die kar af. “Hier’s jou kos.” Hy lag toe Lammert gesig trek vir die skerp reuk van die droë bokkoms. “Daar’s brood en koffie ook. Oor ’n week moet jy reg wees om Hexrivier toe te gaan.”
Lammert se hemp kleef nog plek-plek aan die etter uit sy wonde toe Gert en Moos die vaatjies bring. Gert gaan te perd saam Hexriviervallei toe. Lammert wonder of Gert moeg geraak het om te wag dat hy moet wegloop, en hom nou daar tussen die berge wil gaan vermoor.
By die plaas gaan Gert reguit matjieshuise toe en kom terug met ’n kind wat nie eens so hoog soos die voorwiel van die wa is nie. “Hy’s van nou af jou touleier.”
“Wat is jou naam?” vra Lammert vir die verskrikte seuntjie wat hom net met oopgesperde oë aanstaar, terwyl hy met sy toon in die grond boor.
“Hoe de donner moet hy nou Hollands verstaan?” snou Gert vir Lammert. “Noem hom Toontjies. Kyk hoe verskrompel is sy linkervoet se tone. Jy sal hom deeglik touwys moet maak, want dis jy wat gaan deurloop as my wa of osse iets oorkom.”
Gert se grynslag ontgaan Lammert nie en hy onthou die slavin se waarskuwing: “Hy sal jou bly treiter tot jy kwaad genoeg is om terug te praat of erger nog, te slaan. Leer by die skilpad. Trek jou kop in en skuil in jou dop tot die gevaar verby is.”
“Ja, baas Gert,” antwoord Lammert met ’n glimlag al stoot die gal in sy keel op. “Khoi-Khoikinders word mos met ry-osse groot. Hy sal sommer vanself weet.”
Verligting spoel deur Lammert toe Gert sê hy gaan met die ou olifantpad deur Du Toit se kloof terug Kaap toe. Vir Moos alleen sien hy kans.
Lammert laat vir Toontjies op die wakis langs hom sit sodat hy gewoond kan raak aan die osse en kyk hoe Moos hulle met die leitou stuur. Toe Lammert vir hom ’n droë bokkom gee om aan te peusel, smyt hy dit weg asof dit ’n skerpioen is wat hom kan steek. Lammert se skaterlag laat Moos omkyk en glimlag. By die eerste uitspanplek verdwyn Toontjies tussen die bosse.
Lammert laat hom begaan. Hy is nie Gert se kindervanger nie. Hy bekyk die berge oos van die Breederivier. As hy net daar kan oor. Aan die ander kant sal daar tog ook mense soos Toontjies se pa-hulle wees waar hy kan skuil. As sy rug net nie so verdomp seer was nie.
Moos het skaars die kampvuur aan die brand, toe is Toontjies terug met ’n fisant.
“A, lekker kos,” sê Moos ingenome.
“Lekka thos,” herhaal Toontjies met ’n tongklap.
Terug by Groene Punt vlieg die dae nou vir Lammert verby. Hulle ry die meentgrond plat sodat Toontjies kan leer van osse inspan en toulei.
Die woorde kom krom en skeef uit, maar hy leer vinnig. Die wonde op Lammert se lyf genees; dis saans wanneer Toontjies slaap dat sy gedagtes die loop neem en die bitterheid oorkook, om wraak roep. Sy dag sal kom, maar tot dan sal hy gatkruip en ja-baas en goed-nôi, want oor ’n balie laat hy hom nie weer trek nie. Nooit, ooit weer nie.
Met die volgende tog Hexrivier toe vat Toontjies die leiriem. Op die plaas begin die neukery toe twee vrouens matjies en latte op die wa kom laai en Lammert se beduie en skel hulle nie van plan laat verander nie. So vinnig soos hy afgooi, laai hulle weer op. Tot Toontjies hom aan die arm gryp: “Myne,” tik hy op sy bors. Uit sy geradbraakte Hollands moet Lammert verder aflei dat dit sy ma en suster is. Daarom aanvaar hy dit toe die vrouens die wa volg.
Nadat die matjieshuis in ’n voormiddag by die Groene Punt opgeslaan is, loop die vrouens en Toontjies Vlaeberg op en kom terug met ’n velsak vol plante
