de Lange was ’n wilde jong klong, tot agt maande gelede. Dis toe hy vir Hettie ontmoet en met haar getrou het. Die hofmakery en troue het net ’n week gevat. Nou begin hy eintlik heel rustig raak. Dis minstens tien dae vandat hy laas iemand gefoeter het.
Terwyl hy daar in die werkgang lê, gun hy homself tien minute om aan Hettie te dink. Sy is byna so lank soos hy, met ’n wonderlike vol lyf en rooibruin hare. Johnny is mal oor haar. Hy is nou nie juis ’n man vir veel woorde nie, en hy verkies om sy liefde uit te druk deur vir haar goed te koop. Hy koop vir haar rokke en juwele, hy koop vir haar ’n vrieskas en ’n Frigidaire van oor die vierhonderd liter, hy koop vir haar ’n Chrysler Monaco met luiperdvel-bekleedsel en ’n Kenwood Chef. Dit het eintlik al moeilik geraak om in die De Langes se huis in te loop sonder om oor minstens een van Johnny se geskenke aan Hettie te struikel. Die oorvol drukte word nog erger gemaak deur die feit dat sy broer, Dawie, by hulle in die huis bly.
“So waar as wragtig!” Johnny skud sy kop tevrede. “Sy’s darem ’n lekker stukkie!”
Hy het die vorige Saterdag ’n ooghoogte-oond in een van Kitchenerville se meubelwinkels gesien.
“Sy sal mal wees daaroor,” prewel hy, “en dis net vierhonderd rand. Ek sal dit betaaldag vir haar koop.”
Met die besluit geneem, sit hy sy helm terug op sy kop en begin uit die werkgang kruip. Dis tyd om na die stasie toe te gaan en die plofstof vir die dag se afskieting te gaan haal.
Sy spanleier was veronderstel om in die strekgang vir hom te wag, en Johnny is vies dat daar geen teken van hom of sy jong helper is nie.
“Bliksem!” brom hy, en skyn sy flits op en af in die strekgang. “Hy’s deesdae vol draadwerk.”
Die spanleier is ’n Swazi met ’n gesig vol pokmerke, nie ’n groot man nie, maar sterk vir sy grootte en hoogs intelligent. Hy is ook ’n beneukte vent; Johnny het hom nog nooit sien glimlag nie, en vir ’n ekstrovert soos hyself is dit pynlik om saam met iemand te werk wat so stug en stil is. Hy verdra die Swazi oor sy dryfkrag en betroubaarheid, maar hy is die enigste man in die span van wie Johnny nie hou nie.
“Bliksem!” Die strekgang is verlate, en die rotsbore se gedreun is dof.
“Waar de donner is hy?” Johnny gluur ongeduldig op en af. “As ek hom kry, trek ek sy velle af.”
Dan onthou hy die latrine.
“Dis natuurlik waar hy is!” Johnny sit die stuk in met die strekgang langs. Die latrine is ’n rotskamer wat in die kant van die tonnel gesny is. ’n Stuk seil maak die deur uit, en daaragter is ’n bank met vier gate oor rioolemmers.
Johnny stoot die seilgordyn eenkant toe en tree in die hokkie in. Die spanleier en sy helper is daar. Hy staar verbyster, verstaan ’n oomblik lank nie wat hulle doen nie. Hulle is so verdiep daarin dat hulle nie bewus is van sy teenwoordigheid nie.
Dan besef hy wat aangaan, en sy gesig vertrek van weersin en walging.
“Jou lae …” snou Johnny. Hy gryp sy die spanleier aan die skouers, ruk hom agtertoe en pen hom teen die rotswand vas. Hy trek sy vuis met al die swaar ringe terug, gereed om dit in die spanleier se gesig te laat ontplof.
“Slaan net en jy weet wat gaan gebeur,” sê die spanleier sag, sy uitdrukking kalm en neutraal, terwyl hy reg in Johnny se oë kyk. Johnny huiwer. Hy weet wat die maatskappy se reëls sê, hy weet wat die houding van die regering se arbeidsamptenare is, hy weet wat die polisie sal doen. As hy slaan, sal hulle hom aan die pen laat ry.
“Jy’s ’n vark!” sis Johnny vir hom.
“Jy het ’n vrou,” sê die spanleier. “My vrou is in Swaziland. Ek het haar twee jaar laas gesien.”
Johnny laat sak sy vuis. Twaalfduisend mans en geen vroue nie. Dis ’n feit. Die werklikheid daarvan maak hom siek, maar hy besef waarom dit gebeur.
“Trek aan.” Hy staan agteruit en laat los die spanleier. “Trek aan, al twee van julle. Kom na die stasie toe, ek wag vir julle daar.”
18
Dis nou al ’n week dat Grootbul op Jak se opdrag nie in die werkgang is nie, vandat die dak in seksie 43 ingestort het. Die verskoning is dat die wit mynwerker in Grootbul se span in die rotsstorting dood is, en dat hy nou moet wag om aan ’n ander seksie toegewys te word. In werklikheid wil Jak hom ’n ruskans gee. Hy het tydens die reddingspoging die fisieke en emosionele spanning in hom gesien. Toe hulle saam die mynwerker se lyk ontdek, die man saam met wie Grootbul gewerk en gelag het, het Jak die trane onbeskaamd oor Grootbul se wange sien rol toe hy die lyk optel en teen sy bors vasdruk.
“Hamba kahle, ndoda,” het hy gemompel. “Gaan in vrede.”
Grootbul is ’n legende in Sonderkloof. Hulle spog oor hom – hoeveel bier hy in een sitting kan drink, hoeveel klip hy man-alleen in een skof kan laai, hoe hy enige ander man van sy voete af kan dans. Hy het al meer as duisend rand se toekennings vir dapperheid gekry. Grootbul gee die toon aan, ander probeer hom dit nadoen.
Jak het hom in beheer van ’n vervoerspan gesit. Vir die eerste paar dae het Grootbul die geleentheid geniet om kragtoertjies te doen en te kuier, want die vervoerspan gaan oral in die werksarea rond, sodat hy tydens die skof die meeste van sy talryke vriende te siene kry. Maar nou raak Grootbul verveeld. Hy wil teruggaan na die werkgang toe.
“Hierdie werk,” sê hy grootdoenerig vir die vervoerspan, “is vir ou mans en jong vroue.” En met een beweging tel hy ’n tweehonderd-liter-drom diesel man-alleen op en sit dit op die lokomotief se platform.
’n Tweehonderd-liter-drom diesel weeg ’n raps oor die 360 kilogram.
19
Al die moeite net hiervoor. Dawie de Lange hou ’n oomblik lank op om die Dynagel in die skietgate in te stop. Hy leun vorentoe om die rif te inspekteer. Op die werkgang se wand is dit ’n swart streep in die blou kwartsklip.
Die koolstof-gidsrif is wat hulle dit noem. ’n Dun lagie koolstof wat nooit meer as ’n klompie sentimeter breed is nie. Swart roet, dis wat dit is. Dawie skud sy kop ingedagte. ’n Mens kan nie eens die goud daarin sien nie.
Dawie is twee jaar ouer as sy broer Johnny, en daar is geen ooreenkoms tussen hulle wat voorkoms of ingesteldheid betref nie. Dawie se ligte hare is konvensioneel kortgeknip aan die kante. Hy dra geen juwele nie, en is stil en terughoudend van aard.
Johnny is lank en skraal, Dawie kort en gespierd. Johnny is uitspattig, Dawie versigtig, selfs suinig. Hulle enigste gedeelde eienskap is dat albei eersteklas-mynwerkers is.
As Johnny meer rots breek as Dawie, is dit net omdat Dawie versigtiger is as hy; hy waag nie dieselfde kanse nie, hy volg al die veiligheidsprosedures wat Johnny goedsmoeds verontagsaam.
Dawie verdien minder geld as Johnny, maar spaar elke sent wat hy kan. Vir sy plaas. Hy gaan eendag ’n plaas koop. Hy het al klaar meer as 49 000 rand daarvoor gespaar. Nog vyf jaar, dan het hy genoeg. Dan kan hy vir hom ’n plaas koop en ’n vrou kry om hom te help boer.
In teenstelling spandeer Johnny elke sent wat hy verdien. Hy is gewoonlik teen die einde van elke maand in die skuld by sy broer. “Leen daar vir my honderd tot betaaldag, ag toe, Dawie.”
Teësinnig leen Dawie dan maar vir hom die geld. Hy
