әле дә булса күңелгә дәһшәт биреп торалар, үткән яуларны искә төшерәләр.
Бу җирләр миңа бала вакытымда ук бик нык тәэсир биргәнгә, әле дә булса шул тәэсирләр күңелемдә сакланып килгәнгә күрә, боларны язам.
Мин шушы Җилем-Каран авылында 1880 елда туганмын. Әти Нургани исемендә, әни Марзия исемендә булып, мин 10 яшьләргәчә шуларның җылы кочакларында тәрбияләндем. Үземне үзем белә башлаган вакытта, әни дә, әти дә исән булу өстенә Нурислам, Мәһди исемендә ике абзам, Әхсән исемендә бер энем, Фатыйма һәм Сафия исемендә ике апам бар иде.
Әни бик йомшак күңелле булгандыр, күрәсең, мин үзем белгән көннән башлап һәрвакытта аның күзләрен яшьле һәм никтер боек күрә идем. Ул – абзам берәр китапны укыганда да, берәр фаҗигале хәбәр ишеткәндә дә еламый калмый иде. Бигрәк тә охрави[13] китаплар укылганда, бик нык тәэсирләнеп, йөзендә курку белән өмет катыш галәмәтләр чыга торган иде.
Бу вакытта безнең өйдә иң күп укылган китапларның берсе «Ахры заман» булып, ул атнасына берәр мәртәбә дә укылмый калмагандыр. Ул китапны укый башлау белән, безнең йөрәкләрдә ниндидер бер курку башлана, бу курку барган саен арта, ниһаять, кыямәт, ягъни заманның ахыры алдында була торган җирләрен тыңлаганда калтырана башлый идек. Шуннан соң:
Дәҗҗал мәлгунь чыгу бән Румга[14] баргай,
Сиксән мең җәһүт, пәри җәмгы булгай[15],
Мәһди чыкты дәю аңа хәбәр булгай,
Аннан артык тәкый гаҗәп дыңлари вар… –
дигән сүзләр укылганда, китапны укучы агам укуыннан туктала, тыңлаучылар, бер-берсенә карап, бу куркыныч көннәрдәге хәлләр турында сөйләргә керешәләр. Әни, абзый һәм күршедән кергән берничә кеше сөйләшкәнне без, балалар, чиксез бер зур дәрт һәм курку белән тыңлыйбыз.
«Дәҗҗалның бер ягында оҗмах, бер ягында тәмуг, имеш. Үзенә ияргән чиксез күп бозыклар (кяферләр) белән пулный музыка уйнап килә, имеш. Аның шул уен тавышын ишеткән бер кеше йөгереп каршы чыга, әгәр дә Дәҗҗалга иярсә, ул кешене Дәҗҗал оҗмахына кертә, каршы торса – тәмугына сала, имеш. Ләкин аның оҗмах дигәне – тәмуг, тәмуг дигәне ожмах булып чыга икән. Шуның өчен мөселман бәндәләр Дәҗҗалга карышалар, тәмугысына керергә тырышалар, имеш…
Иң яхшысы – аның килгән тавышын ишетмәү икән. Моның өчен йә мәчеткә яки тегермәнгә керергә кирәк була…»
Тыңлаучылар арасында бу турыда озын мөхакәмә[16] китә. Биш-ун юллы сүздән берничә табак нәрсә язарлык сүзләр сөйлиләр, Дәҗҗал фетнәсеннән котылып калу юлларын эзлиләр.
Мин бу вакытта куркуга төшәм. Ләкин безгә урам аша гына гөрләтеп тарткан тегермән мине шатландыра. «Дәҗҗал килә!..» дигән хәбәрне ишетү белән, шул тегермәнгә йөгереп кереп, аның ягына чыгудан котылып калуны уйлыйм. Бу уй башкаларның башына да килә. Алар да: «Ходайга шөкер, әле безгә тегермән якын, шунда керербез», – диләр.
Минемчә, Дәҗҗал безнең урамнан түгел,
