һәм абруйлы сүзлектә «эш» тамырыннан ясалган «эшкәртү» сүзен, әлбәттә, таба алмаячакбыз.
Казан семинариясендә татар теле укытучысы булып эшләгән А.Троянский тарафыннан төзелеп, 1833–1835 елларда Казанда ике томда нәшер ителгән «Словарь татарского языка и некоторых употребительных в нём речений арабских и персидских» сүзлегенә мөрәҗәгать итик. Без анда «эшләтмәк», «эшләтмәклек», «эшләтү», «эшлә», «эшләнмәк» сүзләрен генә табабыз. Ягъни А.Троянский сүзлеге «эшкәртү» дигән сүзне, гомумән, белми әле.
Каюм Насыйриның 1904 елда Казанда басылган (беренче басмасы 1892 елда чыга) «Полный русско-татарский словарь, с дополнениями из иностранных слов, употребляемых в русском языке как научные термина» сүзлегендә «обработанный – мәгъмүр, абад (җир)», «обрабатывать – иген икмәк, ашламак» сүзләре теркәлгән. Күрәбез: К. Насыйри бүгенге «эшкәртү» сүзенең мәгънәсен гарәп-фарсы сүзләре белән аңлатырга мәҗбүр булган.
Үзебезнең чорга якынрак торган чыганакны актарыйк. Менә С.Рахманкулов һәм Г. Кәрам төзегән «Русча-татарча мөкәммәл сүзлек» (1921). Бу сүзлектә «обработка – эшләү, эшләнү, игү; Обрабатывать, обработать – эшләмәк, эшләп эшкә кертмәк, зирагать итмәк (соңгысы игенчелеккә кагыла), обрабатывать землю – иген икмәк, обрабатываться – эшләнмәк» дип бирелә.
Игътибар итик: бу сүзлек беренче тапкыр буларак «эшкә кертү (кертмәк)» сүзен тәкъдим итә һәм, гомумән, ул үз элгәрләреннән бер баскыч югары тора торган белешмә санала.
ХХ гасыр башларында русча фән һәм техника терминологиясе инде камилләшкән, әйтик, «обработка» сүзенең бүгенге төп мәгънәләре дә ныклап урнашып, карарлашып өлгергән була. Татарча терминология исә яралгы хәлендә генә булып, терминнар, гадәттә, гарәби, фарси яки интернациональ алынмалар рәвешендә яшәп килә. Ул вакытларда татар теленең ни дәрәҗәдә ирексезләнгән, чүпләнгән булуы тел белеме һәм логика терминнарында аеруча ачык чагыла.
20 нче елларда татар телен гамәлгә кую бурычы алга сөрелеп, күп санлы киңәшмә-конференцияләр уздырыла, тиешле карарлар кабул ителә, татарча мәктәп дәреслекләре, төрле фән өлкәләренә караган русча-татарча терминологик сүзлекләр, инструкцияләр типография ысулы белән дә, гектографта да бастырып чыгарыла һәм таратыла.
Әлеге «обработка», «переработка» төшенчәләрен татарчага тәрҗемә итү мәсьәләсе бу елларда ничегрәк тора соң? Алга китеш, тәрәккыят бармы?
Кулыбызда «Новый русско-татарский словарь» (коллектив төзегән, «Яңа китап» нәшрият кооперативы басмасы, 1929). Монда «обрабатывать, обработать» фигыльләреннән башка, «обрабатывающая промышленность» термины да теркәлгән. Беренчеләре «эшләп чыгару», «рәтләп эшләү», «эшләп эшкә кертү» дип тәрҗемә кылына, техник термин исә «эшләп чыгару сәнәгате» дип бирелә, ягъни без монда төшенчәне саф татарчага тәрҗемә итәргә омтылыш күрәбез. Ләкин төшенчә үзенең татарча тәңгәлен әле һаман таба алмый, аның татарчасы бик якынча мәгънәгә генә ия, һәм ул фәнни-техник әдәбиятта куллану өчен яраксыз. Әлбәттә, шул чордагы популяр мәкаләләрне һәм вак брошюраларны бусы да канәгатьләндергән.
Г. Алпаровның «Татар теленең имля сүзлеге» (Казан, 1927) «эш» тамыры кергән
