və qara zəmilərdən ötüb-keçən atın isə enli burun pərələrindən səs-küylə nəfəs alaraq valehedici qüvvətlə fınxırıb xırıldadığı həmin gün Mitya üçün nə idi? O zaman Mityaya elə gəlirdi ki, onun ilk həqiqi məhəbbəti məhz bu bahar fəsli idi; kiməsə, nəyəsə bütün varlığı ilə vurulduğu, gimnaziya tələbələri olan bütün qızları, dünyanın bütün qızlarını sevdiyi günlər idi. Lakin həmin günlər indi ona necə də uzaq görünürdü! O zaman hələ lap balaca oğlan idi, məsum, sadədil, öz sadə kədərləri, sevincləri və xəyalları ilə yaşayan bir oğlan! O zaman onun mənasız, səmərəsiz məhəbbəti röya, yaxud da, daha doğrusu, nəsə gözəl bir röya haqqındakı xatirə idi. İndi isə dünyada Katya var idi, bu dünyanı özündə təcəssüm etdirən və onun bütün varlığı üzərində qələbə çalan canan var idi.
Bu ilk vaxtlar Mitya Katyanı məşum bir duyğu ilə ancaq bircə dəfə xatırlamışdı.
Bir dəfə, axşamdan xeyli keçmiş, Mitya arxadakı artırmaya çıxmışdı. Çox qaranlıq, sakit axşam idi, rütubət çökmüş tarla qoxusu yayılmışdı. Gecə buludların arxasında, bağın tutqun çevrələri üzərində xırda ulduzlar sayrışırdı. Birdən haradasa uzaqda nəsə çılğınlıqla, dəhşətlə uğuldayaraq hürməyə, zingildəməyə başladı. Mitya diksindi, quruyub qaldı, sonra artırmadan ehtiyatla endi. Elə bil hər tərəfdən onu ədavətlə güdən qaranlıq xiyabana girdi, yenə ayaq saxlayıb gözləməyə, qulaq asmağa başladı: bu nədir, səs-küyü gözlənilmədən və dəhşətli surətdə bağı bürüyən şey haradadır? Kor yapalaq, öz məhəbbətini bəyan edən meşə bayquşudur, vəssalam, – deyə Mitya düşünürdü, amma bu zülmət içərisində sanki iblisin özünün mövcud olmasından ehtiyat edərək quruyub qalmışdı. Mityanın bütün varlığını sarsıdan uğultu qəflətən yenə haradasa yaxında, xiyabanın başında eşidildi, nəsə şaqqıldadı, səs-küy saldı, iblis səssizcə harasa bağın başqa bir yerinə keçdi. Orada əvvəlcə uladı, sonra da həzin-həzin, uşaq kimi yalvarışla inildəməyə, ağlamağa, qanadlarını çalmağa və iztirablı bir nəşə ilə qarıldamağa başladı, zingildədi, elə öcəşkənliklə qəhqəhə çəkməyə başladı ki, elə bil onu qıdıqlayır və işgəncə verirdilər. Mitya bütün bədəni əsə-əsə gözünü zilləyib zülmət qaranlığa baxır və diqqətlə qulaq asırdı. Lakin iblis birdən boğuldu, səsi tutuldu. Sonra da ölüm ayağındakı üzücü fəryadı ilə qaranlıq bağın sükutunu pozaraq elə bil yoxa çıxdı. Mitya bu sevgi dəhşətinin yenidən başlanmasını əbəs yerə bir neçə dəqiqə də gözləyərək sakitcə evə qayıtdı – özü də bütün gecə yuxulaya-yuxulaya mart ayında Moskvada sevgisinin iztirablı iyrənc fikir və duyğulara çevrilməsini xatırlayaraq əzab çəkirdi.
Lakin səhər, gün doğanda, gecəki əzablarını çox tez unutdu. Onun Moskvadan müvəqqəti olaraq getməli olmasını qəti qərara alanda Katyanın necə ağladığını xatırladı, iyunun əvvəllərində onun da Krıma gələcəyi fikrindən Katyanın necə sevinclə yapışdığını, səfərə hazırlaşarkən Katyanın ona necə şəfqətlə kömək etməsini, onu vağzalda necə yola salmasını xatırladı… Mitya Katyanın fotoşəklini çıxartdı, qızın balaca, yaraşıqlı başına bir xeyli tamaşa edə-edə onun səmimi, safqəlbli baxışının təmizliyinə, aydınlığına heyran oldu… Sonra Katyaya, sevgilərinə dərin inam ifadə edən xüsusilə uzun və xüsusilə səmimi məktub yazdı, yenə də yaşadığı hər anda və sevindiyi hər şeydə daim Katyanın sevən və işıqlı surətini duyurdu, bu surət fasiləsiz olaraq onun gözləri qarşısında canlanırdı.
Doqquz il bundan əvvəl atası öləndə necə həyəcan keçirdiyi Mityanın yadında idi. Bu da baharda baş vermişdi. Bu ölümdən bir gün sonra Mitya çəkinə-çəkinə, heyrət və dəhşətlə zaldan keçəndə atasının meyitini görmüşdü; atasını masa üzərinə uzatmışdılar; solğun iri əlləri hündürə qalxmış sinəsi üzərində çarpazlanmışdı; saqqalı qaralırdı, burnu ağappaq idi, ona zadəgan mundiri geyindirmişdilər; Mitya artırmaya çıxdı, qapının yanına qoyulmuş böyük tabut qapağına baxdı, qapağa qızılı zərxaradan üz çəkilmişdi, – birdən hiss etdi ki, dünyada ölüm vardır! Bu ölüm hər şeydə mövcud idi: gün işığında, həyətdəki bahar otlarında, səmada, bağda… O, bağa, işıqdan ala-bula rəngə boyanmış cökə xiyabanına, sonra daha gur gün işığı düşən yandakı xiyabanlara girdi, ağaclara və ilk ağ rəngli kəpənəklərə tamaşa etdi, şirin-şirin cəh-cəh vuran ilk quşların səsini dinlədi – heç nəyi də tanıya bilmirdi: hər şeydə ölüm əlaməti, zaldakı dəhşətli masa və artırmada zərxaralı uzun qapaq mövcud idi! Günəş əvvəlki kimi deyildi, nəsə ayrı cür işıq saçırdı, otun yaşıl rəngi əvvəlki kimi deyildi, hələ ancaq yuxarısı qızan bahar otlarına kəpənəklər əvvəlki kimi qonub dayanmırdılar, – heç nə əvvəlki kimi, bir gün əvvəl olduğu kimi deyildi, sanki dünyanın axırı yaxınlaşdığı üçün hər şey dəyişmişdi, baharın gözəlliyi, onun əbədi gəncliyi puç olmuşdu, acınacaqlı vəziyyət almış, qəmlənmişdi! Həm də bu, uzun çəkdi, sonra dəhşətli, mənfur, şirintəhər qoxu… yuyulmuş və bir çox dəfə havası dəyişdirilmiş evdə hələ uzun müddət, bütün bahar fəsli ərzində hiss olundu…
Mitya indi də elə bu cür, – lakin tamam başqa bir şəkildə – vəsvəsə duyurdu: bu bahar, onun ilk məhəbbət baharı da bütün əvvəlki baharlara nisbətən tamam ayrı cür idi. Dünya yenə dəyişmişdi, yenə sanki nəyləsə, kənar bir şey dolmuşdu, lakin bu, ədavətli, dəhşətli şey deyildi, əksinə, baharın sevinci və gəncliyi ilə gözəl surətdə qovuşan varlıq, gerçəklik idi. Bu kənar şey Katya idi, daha doğrusu, Mityanın ondan istədiyi, tələb etdiyi dünyada ən gözəl şey idi. İndi, bahar günləri ötüb-keçdikcə Mitya ondan getdikcə daha çox, daha artıq tələb edirdi. İndi, Katyanın mövcud olmadığı, yalnız onun surəti, əsl olan deyil, yalnız arzu edilən surəti mövcud ikən, o sanki özündən tələb edilən həmin təmiz və gözəl xüsusiyyəti heç bir şeylə pozmurdu, həm də Mitya nəyə baxırdısa, hamısında onun varlığını gündən-günə daha canlı, daha qabarıq hiss edirdi.
Mitya buna evdə qaldığı elə ilk həftədən sevinə-sevinə inanmışdı. Onda hələ, bir növ, baharın ərəfəsi idi. O, əlində kitab qonaq otağının açıq pəncərəsi yanında oturmuşdu, kiçik bağçadakı ağ şamların və şamağaclarının gövdələri arasında biçənəklərdəki çirkli kiçik çaya, çaydan o tərəfdə yamaclardakı kəndə tamaşa edirdi: qonşuluqdakı mülkədar bağının qocaman çılpaq tozağaclarının arasında zağcalar qışqırırdılar, onlar hələ səhərdən-axşama qədər, yorulmadan, nəşəli qayğı və zəhmətdən yorğun düşmüş halda qışqırırdılar; bu zağcalar ancaq ilk bahar çağında belə bağırırdılar; yamaclardakı kəndin görkəmi hələ boz idi, adam görünmürdü; orada hələ təkcə söyüd çubuqlarını sarımtıl yarpaqlar bürümüşdü… Mitya bağa gedirdi: bağ da hələ alçaq, çılpaq idi, təkcə başdan-başa firuzə rəngli xırda çiçəklərlə bəzənmiş talalar yaşıllıq içində idi, bir də xiyabanlar boyunca akatnik yarpaqlamışdı; bağın aşağı, cənub hissəsindəki dərədə bir albalı bağı azca çiçəklənmişdi… Mitya tarlaya çıxırdı: tarla hələ boş, bomboz idi, zəmi hələ cadar-cadar idi, qurumuş tarla yolları hələ kələ-kötür və bənövşəyi idi…
