stansiya inşa etdi. Başqa bir stansiyanı tanınmış iş adamı Şəmsi Əsədullayev qurdurdu və ona xidmət üçün xaricdən mütəxəssislər dəvət etdi. Əsədullayevin stansiyası həm limanı, həm də sahibkarın Bakının mərkəzində yerləşən çoxmərtəbəli evini işıqlandırırdı.
Kinonu və kino aparatını kim ixtira edib?
Əgər 1890-cı il sentyabrın 16-da fransız əsilli ingilis fotoqrafı Lui Le Prins müəmmalı surətdə yoxa çıxmasaydı, indi dünya kinematoqrafiyasının paytaxtı Parisin Kapusinlər bulvarı yox, Lids şəhəri yaxınlığındakı Raundhey qəsəbəsi sayılardı.
Buna baxmayaraq təkzibolunmaz faktlar əsasında deyə bilərik ki, tarixdə ilk kino aparatının ixtiraçısı və ilk filmin müəllifi, dərsliklərdə yazıldığı kimi, parisli Lümyer qardaşları deyil, məhz Lui Le Prinsdir.
Hərəkət edən şəkillər çəkmək və nümayiş etdirmək imkanı verən aparat yaratmağa XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq çoxları cəhd göstərirdi.
Le Prinsin ilk kino kamerası. 1886
1870-ci illərin sonlarında isə xəbər yayıldı ki, amerikalı fotoqraf Edvard Meybric, nəhayət, bu işin öhdəsindən gəlib. İki nəfərin mübahisəsini həll etmək üçün o, xüsusi qurğu fikirləşib. Kaliforniya ştatının qubernatoru deyirmiş ki, at qaçanda dörd ayağını da eyni vaxtda yerdən qoparır, mərc kəsən digər tərəfsə atın ayaqlarından ən azı birinin həmişə yerdə qaldığını iddia edirmiş. Meybric qubernatorun puluna xüsusi meydança – “fotodrom” hazırlayır və sahənin kənarında bir-birinə yaxın məsafədə çoxlu sayda fotokamera yerləşdirir. Onlar ardıcıl olaraq işə düşür, atın qaçış fazalarını qeydə alırlar. Sonra isə Meybric özünün icad etdiyi və zoopraksiskop adlandırdığı proyektorda şəkilləri hərəkətə gətirir, qaçan atın ani də olsa bütün ayaqlarını yerdən qopardığını sübuta yetirir.
Le Prinsin təkmilləşdirilmiş kino kamerası. 1888
Bu, əlbəttə, film deyildi, ardıcıl olaraq işə salınan fotokameraları da kinoaparat adlandırmaq olmazdı. Amma Meybricin eksperimenti 1881-ci ildə ABŞ-a köçmüş Le Prinsə ideya verdi və o burada özünün ilk 16 linzalı aparatını yaratdı. Aparat işə yaramadı: linzalar obyekti 16 fərqli rakursdan qeydə alırdı, ona görə də kadrlarda obyektin hərəkəti daha çox sıçrayışa bənzəyirdi.
1887-ci ildə Le Prins həyat yoldaşını Amerikada qoyub İngiltərənin Lids şəhərinə qayıtdı, burada təklinzalı kinoaparat üzərində işini yekunlaşdırdı və ixtirasını patentləşdirdi. Patentdə saniyədə 20 kadr çəkən və canlı şəkilləri nümayiş etdirən aparat, həmçinin metodun müəllifliyinin təsdiq olunduğu göstərilirdi.
1888-ci il oktyabr ayının 14-də Lui tarixdə ilk olaraq “Raundhey bağında səhnə”, ardınca “Lids körpüsündə nəqliyyatın hərəkəti” və “Akkordeon çalan” filmlərini yaratdı. Fotoemulsiya örtüklü kağız lent üzərində çəkilmiş filmlərdən birincisi, təxminən 2 saniyə, ikincisi 3 saniyəyə yaxın, sonuncusu 7 saniyə davam edirdi. Aktyorlar Le Prinsin ailə üzvləri və qohumları idilər. (Filmlərə aşağıdakı linklərdən istifadə etməklə Youtube-da baxa bilərsiniz:
http://www.youtube.com/watch?v=F1i40rnpOsA; http://www.youtube.com/watch?v=L7saH58usq4; http://www.youtube.com/watch?v=jwQcY1-XM6U, Le Prensin kinoaparatı isə hazırda Böyük Britaniyanın Milli Media muzeyində saxlanılır.)
Tarixdə ilk kinofilmdən səhnə. 14 oktyabr, 1888
1890-cı ildə Le Prins Amerikada yaşayan ailəsinin yanına qayıtmağa qərar verdi. ABŞ-da o öz ixtirasından yaxşı qazanc əldə edə bilərdi. Luinin həyat yoldaşı Nyu-Yorkdakı evlərində kinoseanslar təşkil etmək üçün xüsusi zal da hazırlamışdı. Amma əvvəlcə Le Prins vətəni Fransada bəzi işləri yoluna qoymalı idi. Sentyabrın 16-da gecə saat 3-ə yaxın qardaşı Albert onu Dijon stansiyasından Parisə yola saldı. Le Prins kinoaparat, proyektor, çertyojlar da daxil olmaqla, bütün yükünü özü ilə götürmüşdü. Parisdən Nyu-Yorka gedəcəkdi. Lakin həmin gecə ixtiraçı yükü ilə birlikdə qatardan yoxa çıxdı. Onu bir daha görən olmadı. İllərlə davam edən axtarış heç bir nəticə vermədi.
Le Prins yoxa çıxandan beş il sonra fransalı Lui Jan və Oqyust Lümyer qardaşları “kinematoqraf” adı verdikləri yeni aparat və proyektor ixtira etdilər. 1895-ci ilin dekabr ayının 28-də Kapusinlər bulvarındakı “Qran-kafe”də ilk pullu kino seansı təşkil olundu. Lümyer qardaşları bu seansda hər biri 40-50 saniyə davam edən 10 film nümayiş etdirdilər. Növbəti ildə isə dünya turnesinə çıxdılar və adlarını kino aparatının ixtiraçıları, ilk filmin müəllifləri kimi tarixə yazdılar.
Cəmi 2 il yarımdan sonra – 1898-ci ilin avqust ayının 2-də Bakıda da Vasilyev-Vyatskinin teatr-sirkində ilk kino seansı keçirildi. Onu 1884-cü ildən Bakıya köçmüş ukraynalı fotoqraf Aleksandr Mişon təşkil etdi. Mişon özünün istehsal etdiyi qısametrajlı sənədli filmləri (“İyulun 27-də Bibiheybətdə neft fontanı yanğını”, “Şəhər bağında xalq gəzintisi”, “Qafqaz rəqsi” və s.), “İlişdin” adlı birdəqiqəlik bədii kinosüjetini tamaşaçılara təqdim etdi. Həmin tarix hazırda Azərbaycanda Kino Günü kimi qeyd olunur.
Morze əlifbasını kim ixtira edib?
Məntiqə görə, əlifba kimin adını daşıyırsa, həmin şəxs də onun müəllifidir. Lüğətlərin, internet sorğu bazalarının əksəriyyətində də belə yazılıb. Amma iki şəxs var ki, onların buna Samuil Morzedən daha çox haqqı çatır.
Morze əlifbası informasiyanı teleqraf vasitəsilə uzaq məsafəyə ötürmək üçün istifadə olunan xüsusi kodlar toplusudur. Bu əlifbada hərfləri nöqtə və tirelərin müxtəlif kombinasiyaları əvəz edir.
Özüyazan teleqraf aparatının ilk variantını amerikalı rəssam Samuel Morze ixtira edib və 1837-ci ildə Nyu-York Universitetində sınaqdan çıxarıb. Bu vəziyyətdə cihaz hələ ciddi praktik əhəmiyyət kəsb etmirdi, onun təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardı. Varlı sənayeçi Stiv Veyl oğlu Alfredin də Morze ilə çalışması şərti ilə ona 2000 dollar və işləmək üçün emalatxana verdi. Alfredlə Samuelin əməkdaşlığı məhsuldar oldu. 1844-cü ilin may ayının 24-də teleqraf aparatı dünyada ilk dəfə bir yerdən başqa yerə (Vaşinqtondan Baltimora) yazılı məlumat ötürdü. Bu, “İlahi, sənin işlərin möcüzədir” sözləri idi. Ötürücü açardan elektrik naqilləri ilə siqnallar göndərilir, qəbuledici elektromaqnit isə həmin siqnalları işarələr şəklində qeydə alır, sonra işarələr rəqəmlərə çevrilir, deşifrə olunurdu.
Dunyada ilk teleqram. Fraqment 24 may, 1844
Morzenin teleqraf aparatı üçün təklif etdiyi kodlar çox mürəkkəb və uzun idilər.
