bu, teleqraf aparatının patentinin Morzeyə məxsus olması və onun özünü hər yerdə tək aparatın yox, həm də kodların müəllifi kimi təqdim etməsi səbəbindən baş verib. Həqiqəti isə yalnız mütəxəssislərin dar çevrəsi bilir.
Penisillin kimin kəşfidir?
“Sarı möcüzə”, “Antibiotiklərin şahı“, “Ağıllı kif” – bunlar infeksiyalı xəstəliklərlə mübarizədə “misilsiz xidmətlərinə görə” alimlərin penisillinə verdikləri titullardır.
Penisillinin kəşfinin olduqca maraqlı və ibrətamiz tarixçəsi var. İnsanların bir vaxtlar mövcud olan yüksək mədəniyyətləri dağıdıb sonra zərrə-zərrə yenisini qurduqlarını nümayiş etdirmək üçün bundan uğurlu misal tapmaq çətindir.
Hansı ensiklopediyanı açsanız, orada penisillinin 1928-ci ildə Aleksandr Fleminq tərəfindən kəşf olunduğunu oxuyacaqsınız. Amma qədim Mi- sir, yunan, Çin təbiblərinin antibiotiklərdən istifadə etdiklərindən xəbər verən mənbələrlə çox az adam tanışdır. Mütəxəssislər təsdiq edirlər ki, XV-XVI əsrlərdə İnk imperiyasında kallavayalar (və ya kalyauayyalar) adlanan ara həkimləri çirk verən yaraları penisillinlə müalicə ediblər. Boliviyalı etnobotanik Enrike Poblite Oblitas “Kalyauayya mədəniyyəti” kitabında (1963) yazır ki, peşə sirlərini nəsildən- nəslə ötürən kalyauayyalar bu maddəni banan fermentindən, qarğıdalı və s. bitkilərin kifindən hazırlayırdılar. Onlar kif atmış bitkilərin göbələklərini yığır, müəyyən nisbətdə qarışdırır, qara rəngli mazı yaranın üstünə çəkirdilər. Göbələklərin tərkibindəki penisillin bakteriyaları öldürür, yara sürətlə sağalırdı. Oblitas bildirir ki, Boliviyanın Porta Akosta bölgəsində yaşayan bir ara həkimi əcdadlarından öyrəndiyi həmin üsülla onun dostunu da ağır xəstəlikdən qurtarıb.
Aleksandr Fleminq öz laboratoriyasında
İnklərin imperiyası avropalıların təcavüzü nəticəsində 1572-ci ildə dağılıb. İspan kankistadorları Cənubi Amerikadan indiyədək dünya hərb tarixində ən böyük qənimət sayılan bir sərvət çıxarıblar. Amma bundan da böyük sərvəti məhv ediblər. İnklərin təbabət elmində əldə etdikləri yüksək nailiyyətlərin kiçik bir qismi ilə hazırda Boliviyanın Huatayata bölgəsində yerləşən “Kallavayaların mistik dünyası“ muzeyində tanış olmaq olar.
Kalyauayya muzeyində şamanın “laboratoriyası”
Avropa alimləri isə bundan sonra da yüzilliklər ərzində insanın hüceyrələrini zədələmədən xəstəlik törədən mikrobları məhv etməyin yollarını axtarıblar. Nəhayət, 1928-ci ildə şotland bakterioloqu Aleksandr Fleminq sırf təsadüf nəticəsində buna nail olub.
Fleminq təbiətdə geniş yayılmış stafilokokk bakteriyaları üzərində sınaqlar aparırdı. Bitkilərdən hazırlanmış məhlullarda mikrobların davranışını müşahidə edirdi. Amma həmkarlarından fərqli olaraq məhlul dolu fincanları hər sınaqdan sonra yumurdu. Yalnız masasının üstündə yeni fincana yer qalmayanda təmizlik işləri aparırdı. Və məhlulu atmazdan əvvəl bir daha onu nəzərdən keçirirdi: bəlkə, gözünə nəsə maraqlı şey dəydi. Təbii ki, çoxdan qalmış bitki məhlullarının üstünü kif basırdı. Fincanlardan birinə baxanda Fleminq heyrətə gəldi: kif topasının ətrafında stafilokokklar məhv olmuşdular və sarı, bulanıq maye şəffaf damcılarla örtülmüşdü.
Fleminq kif topasının tərkibinin penicillium chrysogenum göbələklərindən ibarət olduğunu müəyyənləşdirdi. (Əslində isə alim yanılırdı, bu, çox nadir penicillium notatum göbələyi idi.) Fleminq kifdən nümunə götürüb onu şəffaf bəsləyici bulyon doldurulmuş şüşə qaba saldı. Bir həftə ərzində bulyonun üstü keçə kimi qalın təbəqə ilə örtüldü. “Keçə” əvvəl ağ rəngdə idi, sonra yaşıl rəng aldı və nəhayət, qaraldı. Bulyon özü isə sarı rəngə boyandı. Göbələkdən “süzülən” bu sarı maddəni Fleminq penisillin adlandırdı.
Lakin penisillini hərtərəfli sınaqdan çıxarmaq üçün onu qatışıqlardan ayıraraq saflaşdırmaq, kifayət qədər “təmiz və fəallığını uzun müddət qoruyan” preparat əldə etmək nə Fleminqə, nə də ixtiraçının bu işə cəlb etdiyi alimlərə nəsib oldu. Nəhayət, 1940-cı ildə Oksford Universitetinin professoru Hovard Flori və biokimyaçı Ernst Çeyn orijinal buxarlandırma üsulu ilə bir neçə qram təmiz dərman tozu hazırlaya bildilər. Onlar preparatı əvvəl ağ siçanların, 1941-ci ilin fevralında isə ümidsiz xəstələrin üzərində sınaqdan keçirdilər. Nəticələr hamını heyrətləndirdi: tozun, hətta otuz milyonda bir nisbətində məhlulu da bakteriyaların inkişafını dayandırmaq qabiliyyətini itirmirdi.
İndi penisillinin kütləvi istehsalına başlamaq olardı. Amma İkinci Dünya müharibəsində tez-tez faşistlərin hava hücumlarına məruz qalan və işğal təhlükəsi altında olan Böyük Britaniyada bu, mümkün deyildi.
1941-ci ilin iyununda Flori və Çeyn penisillinin istehsalını təşkil etmək üçün ABŞ-a yola düşdülər. Çantalarına qoyduqları tozdan savayı, onlar pencəklərinin astarını da penisillin məhlulu ilə islatmışdılar: baqajlarını əllərindən alsalar və ya yolda birinin başına iş gəlsə, o biri pen- cəyinə hopdurduğu dərmanın zərrəciklərini Amerikaya çatdıra və hər şeyi yenidən başlaya bilərdi…
II Dünya müharibəsi illərində ABŞ və Avropada geniş yayılmış plakat: “Penisillin onu evə qaytaracaq”. 1944
1945-ci ildə Fleminqə, Çeyniyə və Floriyə tibb sahəsində Nobel mükafatı təqdim edən Fondun nümayəndələrindən birinin dediyi kimi, “II Dünya müharibəsində qələbəyə penisillin 25 diviziyadan çox töhfə verdi”. Həqiqətən də, bəşər tarixində penisillin qədər insan həyatı xilas etmiş və onun ömrünü uzatmış ikinci bir dərman yoxdur. Amma Fleminq penisillinin kəşfini patentləşdirməkdən imtina etdi. O hesab edirdi ki, milyonlara xilas gətirən bir dərmanı gəlir mənbəyinə çevirmək düz deyil və təvazökarlıqla deyirdi: “Mən ixtiraçı deyiləm, Allahın yaratdığı möcüzənin təsadüfi şahidiyəm”.
Bəlkə də, həm də ona görə ki kallavayaların beş əsr əvvəl etdikləri kəşf barədə məlumatlı imiş?..
Şampan şərabını kim icad edib?
Yəqin, eşitmiş olarsınız: “Risk etməyən şampan şərabı içməz”. Buna bənzər deyimlər, məşhur adamlara məxsus aforizmlər çoxdur. Çünki əsrlərdir ki, şampan şərabı insanların həyatında uğur, qələbə rəmzinə çevrilib.
Bu köpüklənən içki növü üzümün ikinci dəfə qıcqırdılması üsulu ilə hazırlanır və Fransanın Şampan vilayətinin adını daşıyır. Ticarət markalarının beynəlxalq qeydiyyatı haqqında Madrid müqaviləsinə (1891) əsasən, “Şampan şərabı“ adı yalnız Fransanın bu vilayətində xüsusi texnologiya üzrə istehsal
