salamlayırdı. Əsgərlər cavabında ciyərlərini hava ilə doldurub qışqırırdılar: «Çox sağ ol!» Baxış bitəndən sonra general öz yerinə qayıtdı və uca səslə komanda verdi:
– Bayraqdarlar, irəli!
Zabitlər paradı qəbul edən komandanın əmrini dalğa-dalğa ötürdülər. Milli marşın sədaları yüksəldi:
«Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni…»
Qoşun hərəkətə gəldi.
Növbə bizim dəstəmizə çatanda ayaqlarım öz-özünə yerindən qopdu. İlk dəfə idi paradda iştirak edirdim. Mən yerimirdim, uçurdum. Qarşı cərgələrdə əsgərlərin çiyinlərindəki tüfənglərin süngüləri günəş şüaları altında bərq vururdu, onların sehrli işığı adamı çəkib öz arxasınca aparırdı. Bilməzdim ki, sadəcə, mahnı oxuya-oxuya təpiyini yerə döyməklə insanın qanı belə qaynaya bilər! İndi biz ayrı-ayrı bölüklər, dəstələr, alaylar deyildik; sonadək dərk etmədiyimiz və çox vaxt fərqli yozduğumuz ümumi bir həqiqətin, vahid məqsədin təntənəsi uğrunda ölümə getməyə hazır olan monolit qüvvə idik. Belə vəziyyətdə ən mücərrəd anlayışlar da konkretləşir, gözlə görəcəyin qədər aydın cizgilər alır. Üzünə vuran küləyin iyində Vətənin iyini duya, yanaşı addımladığın yoldaşının pörtmüş sifətində millətin rəngini görə bilirsən. Tamaşaya toplaşanlarla bərabər «Eşq olsun!», «Yaşasın!», «Var olsun!» qışqırmaqdan, onlara qoşulub sevincindən ağlamaqdan özünü güclə saxlayırsan.
Qoşun hissələri növbə ilə nazirlik binasının qarşısından keçib üzüyuxarı Bazarnaya[3] küçəsinə çıxır və Salyan kazarmalarına doğru hərəkət edirdi. Yol kənarına düzülmüş insanlar bizi alqışlarla, təbriklərlə qarşılayırdılar. Xalq öz ordusuna məhəbbət və minnətdarlığını izhar edirdi, əsgərlərin başına gül-çiçək səpələyirdi. Cavanlar qucaqlaşıb öpüşür, yaşlılar əllərini cütləyib dua oxuyurdular. Uşaqlarsa səf bağlayıb qollarını yelləyə-yelləyə arxamızca gəlirdilər.
Birdən mənə elə gəldi ki, səkidə kimsə adımı çəkdi:
– Yaşasın qəhrəman Ağaəli Babazadə!
Başımı səsə döndərəndə qıraqları xəzlə bəzədilmiş uzun, məxmər arxalıqda gənc bir qadının gülə-gülə mənə əl etdiyini gördüm.
Bu arxalığı hamilə olduğunu biləndə həmin qadına özüm hədiyyə almışdım.
Onu paradda görməyim elə gözlənilməz oldu ki, bir anlığa çaşdım, ayağım büdrədi, amma tez özümü düzəltdim.
Kazarmada işlərimi bitirən kimi buraxılış vərəqəmi imzalatdırıb Bazarnaya küçəsinə – Səftər müəllimgilə qaçdım. Növbətçi təyin olunanlardan başqa, bütün zabitlərə Novruz bayramı münasibətilə birgünlük istirahət vermişdilər. Kim istəsə evinə, yaxud qohumlarının yanına bayramı qeyd etməyə gedə bilərdi.
Səftər müəllim məndən 8 yaş böyük dayım qızını almışdı, Bakıda ən yaxın qohumlarımız onlar idilər. Bizimkilər şəhərə gələndə həmişə bu mehriban müəllim ailəsində məskən salırdılar.
İndi də Nərgiz Bakıya, yəqin, dayımla gəlmişdi və heç şübhəsiz, Səftər müəllimgildə oturub yolumu gözləyirdi.
Dayım haqqında ayrıca danışmaq istəyirəm. O, Quba qəzasının ən hörmətli kişilərindəndir, mənim üçünsə ata da olub, böyük qardaş da, müəllim də, dost da. 1905-ci ildə ermənilər axşamqabağı dükanı bağlayıb evə qayıdan atamla böyük qardaşımı qapımızın ağzındaca güllə ilə vurub öldürdülər. Yaxşı yadımdadı, avqust ayı idi, ertəsi gün mənim 9 yaşım tamam olacaqdı, səhər tezdən hamımız ailəliklə bulaq başına çıxacaqdıq, atam kabab bişirəcəkdi, biz yeyəcəkdik. O vaxtdan bəri bir dəfə də olsun yaşımı qeyd etməmişəm. Gecəynən dayım və mərdliyi ilə bütün qəzada ad çıxarmış dostu Həmdulla əfəndi[4] Qubaya gəldilər. Yası özləri yola verdilər. Atamın ad günümə aldığı quzu yasa kəsildi. Dəfndən sonra evimizin qapısına qıfıl vurduq, dayım anamla məni götürüb Xaçmaza, öz yanına apardı. Həyətində bizə təzə ev tikdi, məni böyütdü, oxutdu, küçəmizdə yaşayan başqa bir dostunun qızı ilə evləndirdi. Evləndirdi deyəndə ki, seçimi özüm etdim, amma dayımın da ürəyindən oldu. Hərçənd Nərgiz əmindir ki, onu mənim beynimə məhz dayım salıb.
Yolboyu özümü hazırlayırdım ki, içəri girən kimi əriməyim, üzümə ciddi ifadə verim və mənə demədən Bakıya gəldiyi üçün arvadımla sərt danışım. «Hələ bir bunun çıxardığı oyuna bax! «Yaşasın qəhrəman Ağaəli Babazadə…» Göstərərəm sənə qəhrəmanlığımı!»
Qapını üzümə anam açdı. Onu görəndə dərhal sifətimin ifadəsini dəyişməli oldum. Gülümsəyib mızıldandım:
– Bunu xəbər eləyə bilməzdiniz?
Anam cavab vermədən boynuma sarıldı. Uşaqlıqdakı kimi, iyimi çəkdi. Səsi çıxmırdı, yüngülcə çiyinləri titrəyirdi. Məni də qəhər boğdu.
– Di bəsdir. Bəsdir, ağlamaq nəyə lazımdır? Yaxşı eləyib gəlmisiniz, əcəb eləyib xəbər verməmisiniz.
Anam, nəhayət, toxtayıb məni özündən araladı. Üzümü, saçlarımı sığallayan əlindən öpdüm.
– Buna bax, beş aydır evdən çıxıb, gör mənə birinci sözü nə olur? Yox bir, səndən icazə alacaqdım!
– İcazə niyə, ay ana? Sadəcə, gözlənilməz oldu…
– Şikayətini arvadına eləyərsən. Qoymadı dayın ismarlasın.
Anam heç vaxt Nərgizi adı ilə çağırmazdı, şəraitdən asılı olaraq ya «qızım» deyərdi, ya da «arvadın».
Nərgizsə anamın arxasında dayanıb növbə gözləyirdi. Bilmirəm, çoxdandır görüşmədiyimiz üçün darıxmışdım, ya hamiləlik qadınları doğrudan belə gözəlləşdirir, o mənə həmişəkindən daha cazibədar göründü. Könlümdən Nərgizi bərk-bərk qucaqlamaq keçdi. Hislərimi cilovlayıb tələsik onun əllərindən tutdum: anamın yanında bundan artığını edə bilməzdim.
– Nərgiz, istəyirəm elə bir hərəkət edim ki, məni, doğrudan, qəhrəman sayasan.
– Sən, həqiqətən, bizim qəhrəmanımızsan.
Yəqin, anam elə bildi, «bizim» deyəndə Nərgiz onunla özünü nəzərdə tutur. Amma mən başa düşürdüm ki, bu «biz» əslində kimə aiddir.
Sonra anam məni sual atəşinə tutdu. Artıq o, oğlunun
Hazırda Azərbaycan prospekti
Həmdulla Əfəndizadə (1880-1927) – sonradan Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının fəal iştirakçılarından biri, ADR parlamentinin üzvü, sovet dönəmində Quba üsyanının başçısı
