le>
Hacı yalnız maddi baxımdan deyil, mənəvi baxımdan da milyoner idi.
Giriş əvəzi
1961-ci ilin adi bir dekabr günü.
Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin köhnə binası.
Təxminən 60 yaşlarında bir qadın əlindəki sənəd dolu çanta ilə binaya daxil olur.
Onu burada gözləyirlər.
Mərkəzi Komitənin elm və məktəblər şöbəsinin müdiri dəvət edib.
O vaxt bu binada oturan şöbə müdirləri yüksək vəzifəli məmur sayılırdılar. Və hər adam da onların qəbuluna düşə bilmirdi.
Amma bu qadını, özü də keçmiş neft milyonçusunun qızını Mərkəzi Komitənin binasına şöbə müdiri özü çağırıb. Dinləmək üçün. Bu onların birinci görüşü deyil…
Şöbə müdiri yaşlı qadını qəbul edir, amma bu dəfə onun uzun-uzadı izahatlarına qulaq asmır, çünki nə istədiyini yaxşı bilir. Qadına izah edir ki, «…sizin atanızın fəaliyyətinin təhrif olunmasından söhbət gedə bilməz».
O isə yenidən təkid edir:
– Axı təhrif olunur! Mənim sizdən və hökumətimizdən yeganə xahişim odur ki, atamın maarifçilik fəaliyyəti haqqında kitab buraxılsın, haqq-ədalət öz yerini tapsın.
Şöbə müdiri uzun söhbətə qısa yekun vurur:
– Sizin atanızın fəaliyyəti haqqında xüsusi monoqrafiya buraxılmayacaq!
– Axı niyə?
– Çünki neft sənayeçisi Tağıyev məktəblərlə yanaşı həm də həbsxanaları maliyyələşdirib. Çar həbsxanalarını…
Mərkəzi Komitədə qəbul olunan həmin yaşlı qadının adı Sara idi. Qızlıq familiyası Tağıyeva olan Sara Sarayeva. Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı. Onun sovet hökumətindən bircə istəyi vardı. Atası haqqında tarixi ədalətsizliyə son qoyulsun və onun fəaliyyəti barədə kitab nəşr edilsin.
Belə bir kitab nəşr edilir, amma çox sonralar, sovet hökumətinin dağılması ərəfəsində – 1990-cı ildə…
Marat İbrahimov öz vəsaiti hesabına «H.Z.Tağıyevin sahibkarlıq fəaliyyəti» («Предпринимательская деятельность Г.З.Тагиева») adlı kitab nəşr etdirir.
Tağıyev haqqında ilk kitab…
Sara Sarayeva-Tağıyeva bu kitabı görəndən sonra – 1991-ci ilin dekabrında dünyadan köçür.
SSRİ adlı nəhəng imperiya da həmin dekabr günlərində süqut edir. Ədalətsiz qadağaları ilə birlikdə…
Azərbaycan dövlət müstəqilliyini də həmin il bərpa edir. Sara xanımın Tağıyev haqqında illərdən bəri arzuladığı əsərlər bundan sonra nəşr edilir. Onun xeyriyyəçiliyi, məktəb və maarifçilik sahəsində xidmətləri barədə kitablar çıxır.
Bu kitab da onlardan biridir…
Sadəcə, Tağıyev haqqında.
Hacı Zeynalabdin Tağıyev necə varsa, elə…
Bəzək-düzəksiz, əfsanəsiz bir kitab…
Yalnız o dövrün mətbuatına və arxiv sənədlərinə əsaslanan kitab.
Arxiv sənədləri isə Sara Tağıyevanın Azərbaycan kommunistlərinin Bakıdakı baş binasına növbəti gəlişindən söhbət açır.
1961-ci ildir…
Milyonçunun qızı… Mərkəzi Komitədə
Həmin 1961-ci ildə Sara Sarayeva artıq yeddinci il idi ki, hökumət idarələrinin qapısını döyür, şikayət ərizələri verirdi ki, tarixçilərin Tağıyevin fəaliyyətinə kölgə salan yazılarına son qoyulsun. Ən başlıcası, Tağıyevin maarifçilik sahəsində fəaliyyəti haqqında kitab buraxılsın.
Atasının maarifçilik fəaliyyətinə dair kitab üçün materiallar isə Sara xanımın daim özü ilə gəzdirdiyi səliqəsiz çantasında idi. «Kaspi» qəzetində çap edilmiş ayrı-ayrı yazıların, məktəb və təhsil işləri ilə bağlı Tağıyevə inqilabdan əvvəl verilən arayış və məktubların makinada yazılmış (!) mətni. Və bir də Sara xanımın illər boyu qapı-qapı gəzib topladığı saralmış vərəqlər. Bu vərəqlərdə atasını tanıyanların onun barəsində danışdıqları xatirələr çap edilmişdi.
Ötən əsrin 50-ci illərində Tağıyev haqqında hətta xatirə danışdırmaq da Sara xanıma asan deyildi. Onu tanıyanlar «sovet hakimiyyətinin qatı düşməni» barədə bildiklərini rahat danışmaqdan ehtiyat edirdilər. Bununla belə, o, qocaman Abdulla Şaiqi, Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru Feyzulla Qasımzadəni, Nəriman Nərimanovun yaxın qohumu Nabat Nərimanovanı və onlarla başqalarını tapıb danışdıra bilir və bu mətnləri makinada yazdırıb topladığı sənədlərə əlavə edir.
Sara Tağıyeva atası haqqında kitabın həmin materiallar əsasında yazılmasını istəyirdi.
1953-cü ilin martında «bütövlükdə burjuaziya sinfinin», deməli, həm də Tağıyevin qatı düşməni olan İosif Stalin vəfat edir. Ölkənin siyasi iqlimində nisbətən yumşalma, mülayimləşmə müşahidə olunur. Sara xanım atası haqqında sənədlərin toplanmasına və dövlət idarələrinə məktub yazmağa Stalinin vəfatından bir neçə il sonra – 1956-cı ildən başlayır.
Və 1961-ci ilin payızında Moskvaya – Sov.İKP MK-ya yeddi səhifəlik növbəti ərizəsini göndərir. Mərkəzi Komitənin elm, məktəblər və ali məktəblər şöbəsinin müdiri A.Monin həmin ərizəni dərkənarla Bakıya – Mərkəzi Komitənin eyniadlı şöbəsinə ünvanlayır: «Əvvəlcə danışdığımız kimi, Sarayeva yoldaşın məktubuna baxılması və müəllifə cavab verilməsi üçün Sizə göndərirəm. Məktub Sizin cavabınızla birlikdə Sov.İKP MK-ya qaytarılmalıdır».
Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin şöbə müdiri isə Moskvadan gələn məktubun üstünə şöbənin Abdullayeva familiyalı əməkdaşına ünvanlanan dərkənar yazır: «Xahiş edirəm, təcili cavab hazırlayın. Siz əvvəllər də onun məktubları ilə məşğul olmusunuz». (Diqqət: Siz əvvəllər də onun məktubları ilə məşğul olmusunuz! – M.H.)
Dərkənar yazan şöbə müdiri özü isə Sara Sarayevanı qəbul edir.
Növbəti dəfə izahat verir. Sarayeva bu izahatlarla razılaşmır. Belədə Mərkəzi Komitədən Moskvaya növbəti cavab məktubu göndərilir: «…S.Z.Sarayeva (Sara Zeynalabdin qızı Sarayeva – M.H.) yoldaş dörd ildən çoxdur Azərbaycan KP MK-ya müraciət edir ki, onun atası – inqilabaqədərki Azərbaycanın nəhəng neft sənayeçisi H.Z.Tağıyevin maarifçilik fəaliyyəti haqqında xüsusi monoqrafiya nəşr olunsun.
Sarayeva yoldaş öz ərizələrində tarixçi alimləri günahlandırır ki, guya onlar tarixi həqiqəti təhrif edərək atasının fəaliyyətini yanlış qiymətləndirirlər.
…Sarayeva yoldaş dəfələrlə Mərkəzi Komitəyə dəvət olunub, ona izah edilib ki, atası H.Z.Tağıyevin maarifçilik fəaliyyəti barədə xüsusi monoqrafiya nəşr olunmayacaq.
…Həmçinin ona izah olunub ki, atasının maarifçilik fəaliyyətinin təhrif olunmasından
