yazır ki, «Bakıda Tağıyev kimi milyonçular az olmayıb. Kim zəmanət verə bilər ki, gələcəkdə digər kapitalistlər haqqında da müsbət fikirlər yazılmasın?» Axı bütün bunlar «bizim partiyanın ideoloji məsələlərə dair qərarları ilə ziddiyyət təşkil edir».
Ona görə də baş senzor təklif verir: «Yuxarıda göstərilənlər barədə məruzə edərək demək istərdim ki, məsələ Azərbaycan KP MK-da müzakirə olunsun, nəşriyyat və jurnal redaksiyalarının rəhbərlərinin diqqətinə çatdırılsın ki, öz işlərində belə çatışmazlıqları aradan qaldırsınlar».
Biz bu «məruzə»nin müəllifini qınamaq fikrində deyilik. Adını da ona görə çəkmirik. 1961-ci ildə yüksək rütbəli sovet məmuru başqa cür düşünə də bilməzdi. Lakin onun nə düşünməsindən asılı olmayaraq elə həmin illərdə Hacının adı ətrafında əfsanələr yayılırdı. Tağıyev əfsanələşirdi.
Niyə?
Tağıyev niyə əfsanələşir?
Böyük şəxsiyyətlərin adı ətrafında, bir qayda olaraq, həmişə əfsanələr yaranır və yayılır. Tağıyev də istisna deyil.
Əgər günün birində qəzetlərin hansısa «Bakı metrosu Tağıyevin pulu ilə tikilib» başlıqlı yazı dərc etsə, bu xəbəri oxuyanların yarıdan çoxu inanacaq. Baxmayaraq ki Bakı metrosu Tağıyevin ölümündən nə az, nə çox, düz 43 il sonra istifadəyə verilib.
Tağıyevə bu inam, bu etimad haradan qaynaqlanır?
Məlum olduğu kimi, 70 illik sovet dövründə Tağıyev, eləcə də digər milyonçular barəsində ya yazılmayıb, ya da yalnız tənqidi material yazılıb. Bu adamlar burjuaziya nümayəndəsi kimi təqdim edilib, onların haqqında xoş söz demək yasaq olunub. Amma bu insanların, xüsusən H.Z.Tağıyevin xeyirxah əməlləri barədə söz-söhbətlər nəsildən nəslə keçib. Folklor kimi, nağıl-əfsanə kimi…
Və təbii ki, nəsildən nəslə keçən bu danışıqlarda təhriflər də, şişirtmələr də qaçılmaz olub. Bəzən başqa milyonçunun elədiyi xeyirxahlıq da Tağıyevin adına çıxılıb. Yaxud, əksinə, Hacının xidmətləri kiməsə şamil olunub…
Beləcə, Azərbaycan xalqının qan yaddaşında bir Tağıyev nağılı, Tağıyev əfsanəsi formalaşıb. Daha doğrusu, xalqın yaddaşında əfsanəvi Tağıyev obrazı yaranıb.
Bəs real Tağıyev kimdir, necədir? Biz bu suala cavab vermək istəyirik. Arxiv materialları əsasında. Çünki Hacının fəaliyyətinin əksər hissəsi arxiv sənədlərində qorunur.
Nə yaxşı ki, sovetlər burjuaziya nümayəndələrinə aid olan bu sənədləri məhv etməyiblər. Sadəcə, bu sənədləri gözdən-könüldən uzaq saxlamaqla kifayətləniblər. Zaman gəlib ki, həmin arxivlər açılıb və real Tağıyev obrazı da o sənədlərdən boylanmağa başlayıb.
Tağıyev obrazı həm də öz dövrünün mətbuat səhifələrində yaşayır. Hacının gördüyü işlər, iştirak etdiyi tədbirlər və məclislər, ayrı-ayrı məktub və müraciətləri qəzet səhifələrində əksini tapıb.
Bir sözlə, real Tağıyev obrazı bu iki mənbədə – arxivlərdə və qəzetlərdədir! Qalanları, necə deyərlər, təfərrüatdır…
Daha doğrusu, qalanları təsdiq və ya inkar olunmayan həqiqətlərdir. Xalq həqiqəti, folklor həqiqəti… Məsələn, Tağıyevin Pakistan xalqına yardımı kimi…
Deyilənə görə, XX əsrin əvvəllərində hələ Pakistan ərazisi Britaniya müstəmləkəsi olduğu vaxtlarda yerli əhali arasında ağır xəstəlik yayılır. İnsanlar kütləvi qırılır. Onda Tağıyev şəxsi vəsaiti ilə 300 min ampul peyvənd alıb indiki Pakistan ərazisinə göndərir. Bununla da xəstəliyin qarşısı alınır. Qədirbilən Pakistan xalqı 1947-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra bu faktı tarix dərsliklərinə daxil edir.
Hələ ki bu faktın Pakistanda nəşr edilən hansı dərslikdə olduğunu göstərən yoxdur. Həmin faktı təsdiqləyən arxiv sənədi də mövcud deyil. Hər halda, hələ ki tapılmayıb. O dövrün qəzetlərində belə informasiya tapmaq da mümkün olmayıb. Lakin bu o demək deyil ki, belə bir şey, ümumiyyətlə, olmayıb deyək… Kim bilir, bəlkə də, nə vaxtsa bu faktı təsdiqləyən sənədlər tapılacaq? Lakin Tağıyevin Almaniyada guya bir restoranın azərbaycanlıların pulsuz yeyib-içməsi üçün yüzillik xərcini ödəməsi barədə deyilənlər xalq yaradıcılığının məhsuludur. Belə bir hadisə də olmayıb, belə bir restoran da yoxdur.
Xalq yaradıcılığından söz düşmüşkən Tağıyevlə bağlı bir əhvalat da uzun illərdir ki, zaman-zaman yada salınır: Guya hansısa dövrdə Bakıda balıq tapılmır. Camaat narazılığını Hacıya bildirir. Tağıyev problemin həlli yolunu tapır: özünün balıq vətəgələrindən birinə gedir və barmağındakı brilyant qaşlı bahalı üzüyü təzə tutulmuş, çabalayan bir balığın quyruğuna məftillə bənd edir və dənizə buraxır.
Həmin xəbər bütün balıq vətəgələrinə yayılır. Balıqçılar quyruğunda brilyant qaşlı üzük olan balığı tutmaq üçün, necə deyərlər, yarışa çıxırlar. İki gündən sonra şəhər bazarları balıqla dolur…
Bu, Azərbaycan folklorunda tez-tez rast gəlinən qızılbalıq haqqında nağıla daha çox bənzəyir. Çünki onunla bağlı nə arxiv sənədlərində, nə də o dövrün mətbuatında söhbət açılır. Lakin burada həqiqət payının olmadığını söyləmək də xüsusi cəsarət tələb edir.
«Şollar suyu Bakıya Tağıyevin pulu ilə çəkilib». Bu fikir isə, yumşaq desək, bir qədər şişirdilib. Bəli, Şollar suyunun Bakıya gətirilməsində Hacının xüsusi xidmətləri olub. Ancaq bu o demək deyil ki, bu kəmər Tağıyevin pulu ilə çəkilib. Hacı istəsə də, Şollar kəmərini maliyyələşdirə bilməzdi…
Çünki Şollar–Bakı kəməri olduqca bahalı layihə idi. Biz bu barədə ayrıca və ətraflı söhbət açacağıq.
Bir faktı da unutmaq olmaz ki, hələ sovet dövründə, hələ Sara xanımın sağlığında – 1987-ci ildə həm də H.Z.Tağıyev haqqında söhbət açılan bir kitab çıxıb. Tanınmış yazıçı Manaf Süleymanovun «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim» kitabı.
Nəşr edildiyi gündən bu kitab əl-əl gəzib ən çox satılan, ən çox oxunan əsərə çevrilib. Çünki o dövrdə belə kitablar nəşr olunmurdu. Bakı milyonçuları barədə hamı danışırdı, lakin həmin danışıqlar kitab səhifələrinə çıxmırdı. Onu ilk dəfə Manaf Süleymanov bacarmışdı. Amma…
İndi haqq dünyasında olan Manaf Süleymanovun bu kitabın ərsəyə gəlməsi üçün çəkdiyi zəhməti kiçiltmədən deməliyik ki, «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim» bir az bədii əsər, bir az xatirat tipli kitabdır. Və həmin kitabda verilən məlumatların heç də hamısı həqiqəti əks etdirmir!
Rəhmətlik Manaf Süleymanov özü də bunu etiraf edirdi.
