və dirilik taqəti müşkül idi. Bu cənab dörd yerdə taxtadan anbar qərar verib birini buğda, o birisini un və birini düyü və birini dəxi arpa ilə doldurub abru sahibləri və qüvvəsiz şəxslər üçün və ev-eşiksiz dul övrətlərə və yetim uşaqlara hər gündə hər kəsin ehtiyacı qədərində öz nəzarəti ilə təqsim edirdi.
Lakin onu istəməyən varlılar paxıllıq etdilər. Gedib Hacıya podrata ev verənə şikayətləndilər ki, «bu podratçı (yəni Tağıyev – M.H.) sənin evinin qeydində deyil, ancaq o pulları ki səndən alıb, onunla dörd anbar düzəldib. Buğda, arpa, düyü və un yığıb xalqa paylayır və sənin malını dağıdır».
O adam da inanır və yoxlama göndərir. Yoxlama nəticəsində şikayətlərin əsassızlığı ortaya çıxır. Podrata ev verən anlayır ki, Hacının «…fəqirlərə və zəiflərə kömək eyləməkdən başqa bir özgə məqsədi» yox imiş.
Ev isə, həqiqətən də, vaxtında hazır olur. Bundan sonra evin sahibi Tağıyev haqqında böhtanlara inandığı üçün bərk xəcalət çəkir və ondan üzr istəyir…
Həmin dövrdə Bakıda varlı adamlar, milyonçular az deyildi. Lakin onların heç də hamısı fağır-füqəranı düşünmür, ac-yalavaca yardım etmirdi. Elə Nərimanov da bu məsələyə toxunur: «Hal-hazırda Badkubədə azmı Hacılar var? Çifayda! Bu biçarələr pulları sandıqlara yığıb pişik kəsəgəni (kəsəyən – red.) marıtlayan təki marıtlayırlar. Bunlar müamilə (sələm – M.H.) pullar verib fəqirlərin evlərini yıxırlar».
Tağıyev isə ev tikir, ailə qurur. Əmisi qızı Zeynəblə evlənir. Bu izdivacdan iki oğlu – İsmayıl və Sadıq və qızı Xanım dünyaya gəlir. Həyat yoldaşı Zeynəb vaxtsız vəfat edir.
Hacının oğlu İsmayıl general-leytenant Balakişi bəy Ərəblinskinin böyük qızı ilə ailə qurur. Aradan bir neçə il keçəndən sonra Tağıyev özü də Balakişi bəyin kiçik qızı Sona xanımla evlənir. Bu izdivacdan isə üç qızı və iki oğlu dünyaya gəlir.
Yoxsul başmaqçı ailəsində doğulan Zeynalabdinin övladları atalarından fərqli olaraq, milyonçu çörəyi yeyirlər. Milyonlar isə Hacıya qızıl teştdə gəlmir. Bəs necə gəlir?
Uğurlu sahibkarlıq fəaliyyətinin sadə sirri
Tağıyevin varlanma mənbəyi məlumdur – neft. Bibiheybət mədənlərində fontan vuran buruqlar…
Amma buruqlar birdən-birə, bir günün içində fontan vurmayıb. Neft fontan vurandan sonrakı prosesləri idarə etmək də asan və sadə olmayıb. Hacı, məşhur alimin dediyi kimi, «bütün əməliyyatlara ağıllı münasibət bəsləməklə neft işindən böyük pullar götürüb». Və bu pulların qədrini bilib, ondan ağılla yararlanıb. Odur ki Tağıyev sonralar neft sahəsi ilə kifayətlənmir. İllər keçdikcə onun maraqları az qala iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edir. Neftdən gələn gəlirlərdən müxtəlif sahələrə sərmayə yatırır. Balıqçılıq sənayesinə maraq göstərir, iri balıq vətəgələrini icarəyə götürür, Kür və Xəzər sahilləri boyunca böyük balıq vətəgələri alır. Petrovsk şəhərində soyuducu zavodu tikdirir. 1894-cü ildə Yelizavetpol quberniyasının Cavanşir qəzasındakı «Yevlax mülkü»nün bir hissəsini satın alır. Böyük torpaq sahələrini icarəyə götürməklə kənd təsərrüfatı sahəsinə yatırım edir. 1903-cü ildə un dəyirmanı qurur və sonralar Bakının ən məşhur un istehsalçılarından birinə çevrilir. 1909-cu ildə Cavad qəzasının Tataroymaq kəndində pambıqtəmizləmə zavodu tikdirir.
Əsrin sonuna yaxın Tağıyev tamamilə başqa bir sahəyə – mətbuat sahəsinə sərmayə qoyur. O, 1897-ci ilin əvvəllərində «Kaspi» qəzetini və eyniadlı mətbəəni kollec müşaviri Nikolay Sokolinskidən satın alır.
Sonrakı illərdə Hacı daha bir neçə qəzetin də təsisçisi olur.
1904-cü ilin yanvarında Rusiya imperatoru «Kür–Xəzər Səhmdar Gəmiçilik Cəmiyyəti»nin nizamnaməsini təsdiq edir. Nizamnamənin birinci paraqrafında deyilirdi: «Xəzər dənizində, habelə Kür, Volqa çaylarında və onların qollarında yük və sərnişin daşımaq məqsədilə «Kür–Xəzər Səhmdar Gəmiçilik Cəmiyyəti» adı altında səhmdar cəmiyyət təsis olunur.
Qeyd 1. Cəmiyyətin təsisçiləri: 1-ci gildiya Bakı taciri Hacı Zeynalabdin Tağıyev və 2-ci gildiya Bakı taciri İmamverdi Vəliyev».
Bundan sonra Tağıyev gəmiçilik sahəsində də kifayət qədər uğurlu fəaliyyət göstərir. Arxiv sənədlərindən görünür ki, hətta bir ara Tağıyevin gəmiçilik şirkəti Nobel qardaşları şirkətinin neftini daşımaqla məşğul olur. Məsələn, Hacı 1908-ci ilin iyulunda Nobel qardaşları şirkətinə məktub yazaraq şirkətə məxsus 2 milyon 500 min pud neftin bu ay daşınacağı barədə götürülmüş öhdəliyin vaxtında yerinə yetiriləcəyini bildirir. O, enerji, nəqliyyat, şərabçılıq, bankçılıq və s. sahələrdə də uğur qazanır.
Əgər XIX əsrin 80-ci illərində Tağıyevin ticarət əməliyyatlarının dövriyyəsi 3 milyon rubl təşkil edirdisə, 1897-ci ildə bu rəqəm 4,9 milyona çatır.
Biz Tağıyevin çoxşaxəli sahibkarlıq fəaliyyətinin kiçik bir hissəsini xatırlatdıq. Və bu qeydlərdən belə çıxır ki, məşhur milyonçu əlini nəyə atıbsa, işi yağ kimi gedib. Belə düşünməyə əsaslar da var. Hacı imkanlı adam idi. Dövlət orqanlarında onu yaxşı tanıyır, necə deyərlər, bir sözünü iki eləmirdilər. Alırdı, satırdı, qururdu, yaradırdı… Lakin heç də həmişə belə olmurdu. Onu da istəməyənlər, nüfuzuna, çevik düşüncə qabiliyyətinə paxıllıq edənlər, hətta Hacını sıradan çıxarmaq istəyənlər də tapılırdı.
XIX əsrin axırlarında Hacı neft sənayesi ilə bağlı bütün obyektlərini satmaq qərarına gəlir. O, 1897-ci ildə «H.Z.Tağıyev» firmasına məxsus olan mədənləri, ağ neft, yağ və kükürd turşusu zavodlarını, neft kəmərini, dəmir yolu çənləri parkını, Rusiyanın bir çox şəhərlərindəki ağ neft-mazut anbarlarını ingilis bankının direktoru Evelin Qubbardın başçılıq etdiyi qrupa 5 milyon rubla satır.
Niyə satır? Biz bu sualın cavabını bilmirik. Amma onu bilirik ki, 1897-ci il oktyabrın 11-də imperator II Nikolay Hacı Zeynalabdin Tağıyevin «Lifli Maddələrin Emalı üzrə Qafqaz Səhmdar Cəmiyyəti»nin nizamnaməsini təsdiq edir.
Hacı, indiki terminlə desək, neft sektorundan qeyri-neft sektoruna keçir. Toxuculuq məhsullarına böyük tələbatın yarandığını hiss edərək…
Tağıyev yeni toxuculuq fabrikini Zığ və Əhmədli kənd icmasından aldığı torpaq sahəsində inşa etmək istəyir. Cəmiyyətin nizamnaməsi təsdiq olunan kimi Hacı 1898-ci ildə fabrikin tikintisinə başlayır. Eyni zamanda xarici ölkələrdən fabrik üçün lazımi texnika və maşınlar sifariş verir. Lakin tezliklə guya icarə sənədlərində nöqsanlar tapılır və tikinti dayandırılır. Hətta artıq inşa olunan tikililər hökumətin tapşırığı ilə sökülür. Hacının dilindən iltizam alınır ki, sənədlər qaydaya düşməyincə tikintini başlamayacaq.
1902–1904-cü
