milyonlar sahibinin o dövrdə təhsilə bu cür qiymət verməsi, doğrudan da, təəccüblüdür.
Tağıyevin təhsil məsələsinə xüsusi diqqət yetirdiyini Nərimanov da vurğulayır: «Hərgah hörmətli Hacı elm təhsil etmiş olsaydı, onun millətə və vətənə olan xidmətləri onun şənini o payədə ucaltmazdı, necə ki indi. Çünki həqiqi elm vətənə və millətə qulluq etməyi tərbiyə verir». Yəni Hacı özü təhsilli olub elmə, təhsilə maraq göstərsəydi, burada qeyri-adi bir şey olmazdı. Məhz təhsili olmayan adamın bu mütərəqqi sahəyə xüsusi diqqət ayırması qeyri-adi bir hadisədir. Cəhalətin meydan suladığı XIX əsrin Bakısında xüsusən…
Hacı özünü dərk edəndən yazıb-oxumaq istəyənlərə kömək edir. Çünki dünyanın gedişatını anlayır, inkişafın elmlə, təhsillə bağlı olduğunu yaxşı başa düşür. İstər imperiya daxilində, istərsə də xarici dövlətlərdə baş verən proseslərə reaksiya verir, münasibət bildirir.
Bəs oxumağı bacarmayan Tağıyev ətrafda baş verənlərdən, xüsusən mətbuatdan necə xəbər tutur? Bu sualın cavabı «Sərvət və səxavətdə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı» kitabında var. Həmin kitabda Tağıyevin qəzetlərlə tanış olma «sirri»ndən də söhbət açılır, Hacının bu işə hər gün az qala dörd saat vaxt ayırdığı vurğulanır: «Əvvəlcə türk, fars və ərəb dillərində ruznamə (qəzet – red.) oxuyanı və mütərcimi cənab Mirzə Sadıq… oxuyur».
«Müsəlmani ruznamələrdən sonra rusi, firəngi dilinin mütərcimi müsyö Kadusli»nin növbəsi çatır və Hacını o məlumatlandırır.
Göründüyü kimi, Tağıyev mətbuatla tanışlıq üçün iki mirzə saxlayıb.
Hacının dünyada baş verən proseslərlə tanışlıq «mexanizmi»ndən N.Nərimanov da söhbət açır: «Hər gün rus mirzəsi rus lisanında məşhur qəzetləri oxuyur və arada sual-cavab olur. Sonra müsəlman mirzəsi İranda, Osmanlıda, Hindistanda və Misirdə verilən türk, fars və ərəb qəzetlərini oxuyur. Hacı çox diqqətlə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı politika, yəni siyasət məsələlərinə artıq diqqət edir. Hörmətli Hacının bu sinnində qüvveyi-hafizəsinin itiliyinə məəttəl qalınmalıdır. Gündə on qəzetəyə qədər oxunur, sabahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansı əhvalatın hansı qəzetədə olmağını səhvsiz söylər. Bu səbəbə görə cənab Hacı zəmani-hazırda siyasidən, mədəniyyətdən və mərifətdən baxəbər bir zatdır. Nəinki türkcə və hətta rusca mədəniyyətdən və mərifətdən söhbət etməyə qadirdir». Bu qısa təqdimatdan göründüyü kimi, Tağıyev mətbuatı daim izləyir, yaşadığı ölkədə və dünyada baş verən hadisələrdən vaxtında məlumat ala bilir. Eyni zamanda özünün təhsil almamaq sahəsində yol verdiyi «səhvi» müasirləri olan cavanların təkrar etməməsinə çalışır. Oxumaq üçün ona müraciət edənləri, demək olar ki, naümid qoymur. Ömrünün sonuna qədər bir neçə məktəbin fəxri himayədarı olur, məktəb tikintisinə ianə verməkdə heç vaxt xəsislik etmir. Müqayisə üçün deyək ki, həm də qatı dindar olan Hacı təkcə 1909-cu ildə Rusiya imperiyasında məscid tikintisinə 18.500, məktəb-təlim işinə 77.000 rubl ianə ayırır. Və bu rəqəmlər havadan götürülməyib, arxiv sənədlərinə əsaslanır.
Hacı elm və təhsilin əhəmiyyətini həmişə yüksək qiymətləndirir. Həmişə gənclərə oxumağı, elmli olmağı tövsiyə edir və bu sahədə xeyriyyəçiliyə xüsusi əhəmiyyət verir.
Sonralar Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında xüsusi rol oynamış onlarla məşhur alim, ictimai-siyasi xadim, ədəbiyyat və mədəniyyət adamının məhz Tağıyevin vəsaiti ilə oxuduğu indi heç kimə sirr deyil. Nəriman Nərimanov, Xudadat bəy Məlikaslanov, Ağa Axundov, Məşədi Əzizbəyov, Əziz Əliyev, Şövkət Məmmədova və s. kimi onlarla məşhur məhz Hacının yardımı ilə təhsil alıb.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də çıxışlarının birində H.Z.Tağıyevin təhsil sahəsinə qayğısından söhbət açaraq deyib: «Mənim babam Əziz Əliyev qədim Azərbaycan torpağı olan İrəvan xanlığı ərazisində kasıb ailədə doğulmuşdu və oxumaq istəyirdi. Ancaq oxumaq üçün pulu yox idi. O vaxt o, Hacı Zeynalabdin Tağıyevə məktub ünvanlamışdı və xahiş etmişdi ki, ona maddi kömək göstərsin. O, həkim olmaq istəyirdi. Təbii ki, Tağıyev onu tanımırdı, ancaq bir vətənpərvər, xeyirxah insan kimi ona pul göndərdi və həmin pul hesabına Əziz Əliyev Sankt-Peterburq Hərbi-Tibb Akademiyasına daxil oldu, orada oxudu, gözəl həkim, görkəmli dövlət xadimi oldu».
Bu fakt özü də Tağıyevin təhsil almaq üçün ona müraciət edənlərin kimliyinə xüsusi əhəmiyyət vermədiyini göstərir. Hacı o vaxt uzaq İrəvandan şəxsən tanımadığı bir gəncin müraciətini də cavabsız qoymur, onun oxumaq arzusuna yardımçı olur.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun arxivində təhsil üçün Tağıyevə müraciət edən gənclərin xeyli məktub-müraciəti saxlanılır. Nümunə üçün onlardan bəzi sitatları təqdim edirik.
Paris Universitetində təhsil alan Sədrəddin Məqsudi 1903-cü ildə çətinliklə üzləşir və Bakıya – Tağıyevə məktub göndərir: «…əmin olunuz, Hacı əfəndi, millət üçün faidəli bir adam olacağam. Etdiyiniz müavinət meyvəsiz qalmayacaqdır. Siz bəni hazırlayaraq millətimizə hədiyyə etmiş olacaqsınız».
Parisdən məktub yazan tələbə nə istəyir?
«Bu günlərdə əlimdə pək az bir şey qaldı. Halbuki bu on beş gün içində parə pək lazımdır. Çünki məktəbə vermək lazımdır. Məktəb üçün təqribən 200 frank gərəkdir. Bundan başqa, bir az da yaşamaq üçün lazım olacaqdır».
Başqa iki nəfər gənc isə Tiflisdən Hacıya bir məktubla müraciət edir. Yazırlar ki, «…biz iki cavan müsəlman anamızın göz dikəcək yeri və qohum-əqrəbamızın ümid bağlaması səbəbindən xahiş edirik, bu il, Allah qoysa, Tiflisdə olan Mədrəseyi-hərbiyyə ki, rusca ona «yunkerski işkola» deyirlər, o işkolaya girək. Bu səbəblə Vətəndən qıraq düşüb gəlmişik Tiflisə və oradan həm Qori şəhərinə ki, bu aprel ayından ta sentyabr ayına kimi bir əfsərin yanında hazırlaşaq. Pəs bizim ikimizin Qori şəhərində bir xanədə qalıb hazırlaşmağımıza bu beş ay müddətində dörd yüz əlli rubl zəruridir. Amma çifaidə, bizim bədbəxtliyimizdən bizdə o qüdrət və təvanə yoxdur ki, ol məbləği cəm edib verə bilək. Çünki biz bir kasıb və biçiz kəslərik. Pulun dörddən birini də verməyə halımız yoxdur. Əlhal cənabınızdan təvəqqe və ilhamımız budur ki, bizi bu kari-xeyrdə məyus qoymuyub bizə himmət əlinizi açasınız. Ta ki biz iki qərib cavani-məhrum didgiryan3
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
