yoldaşlarından aralandı. Üzünü Xə-zərə tutdu:
“Xəzərim mənim… Mən həmişə sənin qiyamət qoparan qasırğalarından söz açan kitabları oxumuşam. Amma bu sərt qış günündə sən məni gözəl təbəssümlə yola salırsan… Mən sənin qəzəbini çox görmüşəm. O gün də səhər yuxusundan oyanan bir gözəl kimi naz-qəmzə ilə
qaşlarını çatdın, bütün köksün həyəcana gəldi, suların saçaq-saçaq olub köpükləndi… Sabahısı…
Sabahısı sən bir qədər də gözəlləşdin, bül-lurlaşdın, şəffaflaşdın, pak oldun… Səni çox şairlər görməyib… Səni nə Homer gördü, nə Bayron, nə Şekspir sənə vuruldu, nə Dante… Gör-səydilər, sən onlar üçün bir alova, bir məşələ
çevrilərdin, mənim Xəzərim… Mən sənin həsrətini çəkəcəyəm… Yox, sənin Həştərxan sahil-lərini yuyan dalğaların Dərbəndi qucaqlayan su-larından deyil. Mən sənin intizarında olacağam…
Bir dilə gəl, Xəzərim, sənə dediyim xatirində qa-lacaqmı?..”
Gəmi bir neçə dəfə fit verib ağır-ağır sahildən aralandı. Məhəmmədəli ürəyini Dərbənddə qoyub gedirdi.
34
Yenə düşüncələr, xatirələr, gah acı… gah şirin…
Gəmi coşğun suları yara-yara Həştərxana doğru üzürdü. Əlvida, gözəl Dərbənd, əlvida!
35
Həştərxanda
Həştərxan Məhəmmədəlini çox qaşqabaqla qarşıladı. Sulu qar yağırdı. Külək həsrət “havası çalırdı”. Və bu “həsrət havasının” içində elə bir ümidsizlik vardı ki!.. Sanki Həştərxan qəm-qüssə
dumanına bürünmüşdü. Bəlkə bu qəm-qüssə, bu həsrət və bu ümidsizlik Məhəmmədəlinin taleyindən xəbər verirdi…
Məhəmmədəli Volqanı ilk dəfə görürdü. Həştərxanda çay bir neçə qola ayrılırdı və bu möhtəşəm çayın əzəməti gözə görünmürdü.
Böyüklər xırdalandığı, əzəmət parçalandığı zaman gözdən düşür və insanlar onların böyüklüyünü dərk edə bilmir.
36
Məhəmmədəli şəhərə çıxdı. Həştərxan onun gözünə Dərbənddən böyük göründü. Dağın təpəsində Həştərxan qalası yüksəlirdi. Sanki bu qala şəhərin qüdrətini qoruyan bahadırdı.
Razinin üsyanları haqqında oxuduğu kitablarda da bu Qalanın adına rast gəlib.
Məhəmmədəli
şəhərin
dolaşıq,
dar
küçələrindən keçib Uspenski kilsəsinin yanından sağa döndü. Uzaqdan görünən xırda taxta evləri ona göstərdilər. Sürgünə məhkum olunanlar orada yaşayırdı.
Məhəmmədəli ürəyini yeyə-yeyə özünü taxta evlərə yetirdi. Ürəyi dərddən partlamaq dərə-cəsinə gəlirdi. Və atasını görüb ona sarılan kimi qəlbindən qopan qara fırtınalar məstedici sevinc burulğanı içində qərq oldu. Söhbət gecəyarısına qədər uzandı. Məhəmmədəli atasına bildirdi ki, bir daha Dərbəndə qayıda bilməz.
…Şəhər bələdiyyə idarəsində Məhəmmədəliyə
işləmək üçün bir neçə yer təklif etdilər. Heç biri ürəyinə yatmadı. O, rus dilini bilmirdi, rus dili isə Həştərxanda hökmran dil idi. Axşam ata və
oğul çox götür-qoy elədilər. İngiltərədən gəlmiş
Qlen Hacı Qasımdan xahiş etmişdi ki, onunçün Şərq dillərini bilən adam tapsın. Qlen və
37
yoldaşları ərəb və türk dillərini öyrənmək fikrindəydi.
Məhəmmədəli günortaçağı şəhərin mərkəzində yerləşən üçmərtəbəli binada ingilislərlə
görüşdü. O, qərara gəldi ki, ingilislərlə günü sabahdan ərəb və türk dillərinin təliminə
başlasın.
Dərslər 1821-ci ilin əvvəlindən başladı. Müəllim tələbələrdən çox razı idi. Tələbələr də müəllimin başına and içirdi.
Məhəmmədəli ingilislərə ərəb şeirinin in-cəliklərindən danışır, şeirlər oxuyur, təhlil edirdi:
“Ərəb şairlərinin gücü ondadır ki, onlar öz həyatlarının unudulmaz dəqiqələrini, vətən-lərinin gözəlliyini, qəzəblənmiş aslanı, yel qanadlı bədəvi atını, dözümlü dəvəsini, çılpaq qayaları, dağ sellərinin gurultusunu, məhəbbəti, igidliyi və xeyirxahlığı ən təbii boyalarla tərənnüm və təsvir etməkdən yorulmurlar!..”
Məhəmmədəli getdikcə coşğunlaşır, sanki qarşısında oturmuş dörd nəfər ingilisə deyil, saysız-hesabsız adamla dolu böyük bir məclisdə
mühazirə oxuyurdu. “Ərəb şairləri xeyirxahlığı tərənnüm edir, nöqsan və eyiblərə gülür, bədbəxtlərə təskinlik verir, səadət və bəxtiyarlıq 38
zirvəsində olanları bir gün qaranlıq və soyuq uçurumlar gözlədiyini xəbərdarlıq edirdilər. Ana dilini gözəl bilən və poetik istedadlı olan hər ərəbin ilk işi öz nəslinin, öz tayfasının şərəfini, azadlığını, ləyaqət və şöhrətini tərənnüm etmək idi”… Gecə yarıdan keçir, müəllim yorulmadan danışır, tələbələr zövqlə dinləyir, insan zəkasının qüdrəti onları heyrətə gətirirdi.
Müəllimin məharəti ingilisləri elə sehrləmişdi ki, öz işləri də yaddan çıxmışdı. Vətənlərini atıb bu uzaq, yad, cansıxıcı diyara gəlməkdə onların məqsədləri yalnız dil öyrənmək deyildi. Onların əsas məqsədi adamları öz dinlərindən döndərib, xristianlığı qəbul etdirmək, müqəddəs kitablarını Şərq
dillərinə
tərcümə
etdirib
Rusiya
müsəlmanları
arasında
yaymaq
idi…
Məhəmmədəlini bu işə cəlb edə
