kifayətlənməyən sosialist partiyaları Avropa kapitalizmindən fərqli sosial islahat proqramının tətbiqini də məqsədəuyğun hesab edirdilər. Sosialist partiyaları idealist xalqçı ideologiyasında sosialist inqilabçılar (Es-Er), tarixi materializm ideologiyasını daşıyan sosial-demokrat (Es-De) zümrələrinə ayrılırdılar.
8
Bolşevik-Menşevik mübarizəsi
Sosial demokratlar məşhur London konqresində (1903) iki tərəfə ayrılmışdılar: bir qolu Leninin vaxtilə rəhbəri olduğu Bolşevik, digəri isə Martovun Menşevik fraksiyalarını təmsil edirdilər.
Həmin vaxt Qafqaz Çar idarə üsulu quberniya üsul-idarəsi şəklində idarə olunurdu. Əksəriyyəti Çar xanədanına mənsub şahzadə tərəfindən idarə olunan Qafqazın idarə və intellektual mərkəzini təşkil edən Tiflisdə Menşeviklər neftlə zəngin olan Bakıda da qərargah qurmuşdular. Hər iki fraksiya inqilab yolu ilə Qafqaz xalqlarını ələ almağa çalışırdılar.
Məlum olduğu kimi, bu iki fraksiyanı qarşı-qarşıya qoyan məşhur taktika idi: Menşeviklər rejimə
qarşı siyasi baxımdan təsir göstərərək Çarlığı devirmək, əvəzində dövlət idarə üsulu qurmağın tərəfdarı olmaqla, sosializm prinsiplərinin mövcudluğunu tələb etdikləri halda, mövcud kapitalizm şərtləri daxilində sosial kontekstdə inqilab yolu ilə deyil, tədricən şəraitə uyğun genişləndirilməsini tövsiyyə
edirdilər. Bu məqsədlə, onlar fəhlə sinfinin çar rejimi əlehinə olan liberal və radikal zümrəsi ilə siyasi koalisiya yaratmağı vacib bilirdi. Bu partiya iflasa uğrasa da, fraksiya mənsubları şərtlər açıqlandıqda qanuni mövzudan faydalanmağı məsləhət görürdülər. Bu məqsədlə onlar fəhlə birliklərinə nüfuz edərək, onları sinfin mənafeyini müdafiə etməyə çağırırdılar. Menşeviklər inqilab partiyası kimi konsepsiyanın şərtləri daxilində belə demokratik üsullara sədaqəti zəruri hesab edərək, təşkilata daxil olan komitələrin aşağıdan yuxarı gələn demokratik bir seçim iyerarxiyasına qəti önəm verirdilər.
Halbuki Bolşeviklər buna tamamilə zidd olan bir fənd işlədirdilər; onlar fəhlə sinfi ilə birgə bütün koalisiyalara qarşı çıxırdılar. Siyasi bir sistem olaraq Çar rejimi ilə birgə onlar iqtisadi sistem kimi kapitalizmi də devirmək əzmində idilər. Əmək ittifaqları fəhlələrin iqtisadi mənafelərini müdafiədən başqa, onları rejimə qarşı daima müxalif və mübariz kimi istifadə edirdilər. Partiyadaxili təşkilatçılığa gəldikdə isə, aşağıdan yuxarı qalxan bir demokratik sistem deyil, əksinə bir sistem formalaşdırıdılar.
9
Bakı ozamankı şərtlər daxilində
Azərbaycan Respublikasının paytaxtı olan Bakı ozamankı şərtlər daxilində təkcə Rusiyada sosialist cərəyanların və çar əleyhidarları hərəkatının qaynar ocağı deyil, eyni zamanda Qafqazda yaşayan müsəlmanların, xüsusən Azərbaycan türklərinin milli hərəkatının mərkəzi idi.
Azərbaycanın milli həyatının bütün siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni hərəkatları əsasında qurulmuş
mərkəzi müəssisələr burada idi. Bakı sənayesində, neft mədənlərində çalışan işçilərin əksəriyyəti, həmçinin orta məktəbdə təhsil alan yeniyetmə və gənclərin bir qismi Azərbaycan türkləri idi. Bu səbəbdən burada fəaliyyət göstərən ümumi inqilab və müxalifət cərəyanlarının yanında müstəqil çalışan yerli və milli qruplarla əlaqələr də qurulmuşdur. O cümlədən, rus liseylərində və digər orta məktəblərdə
oxuyan azərbaycanlı türk şagirdləri gizli fəaliyyətlə məşğul idilər. Onları milli hisslərə təhrik etmək, rus məktəblərində keçilməyən türkçəni bir-birilərinə aşılatmaq, yerli ədiblərin əsərlərini oxumaq, çar əlehinə
yazılmış inqilab şeirlərini əzbərləmək və hərdən çap edilmiş bəyannamələr paylamaq, işçilər arasında azadlıq fikirlərini davamlı şəkildə yaymaq kimi işlər görülürdü. Hətta belə bir vaxtda “Hümmət” jurnalı da nəşr edilirdi.
Cəmiyyətdə, xüsusən də gənclər arasındakı təsiri öz nüfuz dairələrinə almaq üçün rəqabət aparan Bolşeviklərlə Menşeviklərin fürsəti əldən verməyən tərəfdarları hər vəchlə bizi ələ almağa çalışırdılar.
Burada Bolşevik fraksiyasını idarə edən Koba adlı fəalın da olduğunu bilirdim.
10
Stalinlə ilk əlaqə
Bakı Neft Sənayesi Fəhlələrinin Həmkarlar İttifaqı adlı bir təşkilat var idi. Fəhlələrin iqtisadi mənfəətləri ilə əlaqədar olan bu rəsmi qurum gizli siyasi fəaliyyətlə məşğul idi. Çarlıq əlehinə də gizli çalışan milli təşkilat mənsublarından olan əmim Məhəmməd Əli bu qurumun katibi vəzifəsini icra edirdi. Bir gün o, Kobanın1 bizimlə görüşmək istədiyini dedi.
Bakıdakı Balaxanı neft mədənlərində bir fabrikin işçilərinə məxsus evlərdən birində, çox sadə bir otaqda qarşımıza fiziki cəhətdən zəif və ortaboylu bir nəfər çıxdı. Sadə geyimli olan bu şəxsin çopurlu üzünə diqqətlə baxdım. Çöhrəsinə ciddi təbəssüm qatıb, bizi səmimi qarşıladı. Gürcü aksenti ilə rusca danışırdı. Hal-əhvaldan sonra söz siyasi və sosial mövzuda davam etdi.
Söhbət ötən günlərin aktual mövzusu ilə bağlı olacaqdı. Ozamankı sosialistlər, xüsusən də
Marksistlər, Bolşeviklər fəhlə sinfini və proletariatı idealizə edirdilər. Koba proletariat sinfinin digərlərinə nisbətdə fərqli olması üzərində dayandı. Kapitalizmin dünya ədalətsizliyindən asılı olan mülkiyyətə dayanmış sistem olduğunu dedi. Ona görə də dünyanı firavan görmək istəyən əsl azadlıq və
ədalət tərəfdarları bu sistemi kökündən yıxmalıdırlar. Xalqları zülüm və istibdad altında saxlayan çar rejimi bu sistem üzərində qurulmuşdur. Onun kökünü tamamilə kəsmək üçün bu mülkiyyət sistemi yıxılmalıdır. Belə dərin bir inqilaba ancaq mülkiyyətlə əlaqələri olmayan proletariat sinfi hazır olur, çünki o heç nəyə malik deyil. Onun malı ancaq iki əli və bir başıdır. İnqilab mövzusunda yalnız proletariatın səmimiyyətinə inanmaq lazımdır. Marksistlərin məşhur seçilmiş sinif nəzriyyəsinə
uydurulan bu formulla təkrar qarşılaşdığını Stalin bariz misalla təsvir etdi. Onu da dedi ki, bir qrup fəhlə ilə görüşüb, təşkilati işlərlə məşğul olur.
Bir gün bu qrupun davamçılarından biri haqqında şübhələndiyimi və ona inanmadığımı dostlarıma dedim. Sonra bir neçə dəfə rastlaşsaq
