strong>Olan işdi
roman
1
Vasili Belovun yurd sevgisi
Platonov mənimçün üslub hadisəsiydisə (təkcə mənimçünmü?) Belov dil hadisəsidi. “Olan işdi”
əsərini tərcümə etdiyimi eşidən zövqlü dostlarımdan biri: “Özünü işə salmısan, – dedi, – Belov dil hadisəsidi, onu dilçilər çevirməlidilər, rusların özü onu tam anlamır”. Amma mən anlamağa çalışdım.
Əsərin qısa icmalına keçməzdən öncə Belov haqda qısa məlumat vermək istərdim.
Vasili İvanoviç Belov 1932-ci il oktyabrın 23-də Voloqda vilaytəində, Timonixa kəndində kasıb bir ailədə anadan olub. Atası müharibədə qalıb, anası onu və bacı-qardaşlarını tək böyüdüb (“Sıravi Lavruxin” onun öz həyatına işarədir). Yeddinci sinfi və sənət məktəbini bitirib. 1952-55-ci illərdə
Leninqradda (indiki Sankt– Peterburq) hərbi xidmət keçib. İlk şeiri əsgərlikdə olarkəb yazıb və çap edib. A.M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil alıb.
1964-cü ildən ölənə kimi Voloqdada yaşayıb. “Mənim meşəli kəndim” (1961), “Bürkü yay” (1963),
“Olan işdi” (1966) kitabları Belova şöhrət qazandırıb.
“Dülgərin hekayətləri” (1968) bu şöhrəti daha da möhkəmləndirib.
SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub (1989-1991).
2012-ci il dekabrın 4-də uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib. KİV-də çıxan məlumatlara görə, o, Timonixa kəndindəki kilsənin soyulub, xaraba qoyulduğunu eşidəndə beyninə qan sızıb. Həmin kilsəni öz vəsaiti hesabına bərpa eləmişdi.
Voloqda küçələrindən biri onun adını daşıyır. O, etnoqrafik oçerk və məqalələrilə də məşhurdur.
Bir çox əsəri səhnələşdirilib və ekranlaşdırılıb.
SSRİ Dövlət mükafatı laureatıdır. 1982-ci ildə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni, 1984-də isə Lenin ordeninə layiq görülüb. “Vətən qarşısında xidmətlərinə görə” medalı və “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif edilib. O, çoxsaylı mükafatların, roman, povest və hekayələrin müəllifidir.
“Olan işdi”
Mənə elə gəlir ki, əsərin qəhrəmanı Katerinaya Voloqda şəhərində heykəl qoyulmalıdır: sevən arvadın, sevən ananın, zəhmətkeş qadının heykəli. Ona baş əyənlərdən biri də mən olardım.
Bu əsəri, bəlkə də, fədakar (zəhmətkeş) sevgi kimi dəyərləndirmək olar. Düzdü, belə ifadə yoxdu, bəlkə də, gülməli səslənir, amma Katerinanın bayaq sadaladığım keyfiyyətləri – hər şeyə və hamıya sevgisi belə bu tərifə əsas verir.
Bəlkə də, əsəri qəmli sevgi hekayəti də saymaq olar. Çünki ötənlərin nostaljisi, həmin dövr insanlarının saflığı, rus təbiəti o qədər güclü çalar və zənginliklə verilib ki, onu rus qəlbinin və ağlının da salnaməsi saymaq olar.
Bəlkə də, əsəri rus təbiətinin çölünün, xarakterinin, məişətinin güzgüsü kimi qavramaq daha doğru olardı. Hər yerin öz təsviri olduğu kimi, hər obrazın da öz xarakteri və dili var.
Bəlkə də, “Olan işdi”ni Rusiya şimalının dil hadisəsi kimi də dəyərləndirmək mümkündür. Çünki Belovun yaşadığı Voloqda Rusiya şimalının ən koloritli bölgələrindəın biridir. Dialekt, şivə və ləhcə
kimi mürəkkəb dil funksiyalarından burda gen-bol istifadə edilib. Mən oradakı ifadə, idiom, xalq məsəlləri və ləhcələrin qarşılığını tapmağa çalışdım. Hətta bir neçəsinin qarşılığını tapmaqda çətinlik çəkdim. Rus kənd məişətində elə realiyalar var ki, onların bizim dildə qarşılığı yoxdur. Ona görə də
yeni söz “icad” eləməli oldum. Məsələn, “blesna” – “çaybənd”, “barak” – “olacaq” (yer mənasında), yaxud Voloqda şivəsində işlənən “zvyozdka” – “təpəl”, “zayezok” (zayezd) – “ara”, “bərə” (balıq tutmaq üçün yer) və s. Lüğətimizdə olmayan bu cür söz və ifadələr ürəyin istəyən qədərdi. Məsələn,
“sorojinka”. Balıq növüdür, onu yalnız şəkil vasitəsilə bilmək olar. Gələcəkdə lüğət tərtibçiləri istəsələr, istifadə edərlər. Sözün qarşılığını tapmayanda onun izahını verməyə məcbur oldum. Lüğətimizin də
kasadlığını gördüm.
Əsəri böyük ləzzətlə dilimizə çevirdim. Səhər duran kimi Belovun qəhrəmanlarının yanına qaçır, onlar üçün darıxırdım. Görən, Katerina neylədi, İvan Afrikanoviç indi hansı hoqqanı çıxardı və. s.
2
“Olan işdi”ni yumorla, həyəcansız, qəmli ovqatla oxuyursan. Bəzi məqamlarda kövrəlirsən.
Düzdü, povesti Moskvada tələbəykən oxumuşdum, amma dərinliyinə vara bilməmişdim. Onun mahiyyəti, məzmunu tamam yadımdan çıxmışdı və yalnız Katerinanın zəhmətkeş qadın obrazını xatırlayırdım.
“Olan işdi” povesti (indiki zamanda romanı) sovet dövrünün tələblərilə yanaşsaq, çox cəsarətli əsərdir. Düzdü, 1967-ci il Xruşovun “yumşalma” dövrünə təsadüf edir, amma burda o dövrün özünü ələ salan xeyli məqam var.
Katerinanın qəlbində şeytana yer yoxdu, onun mayası sevgidən doğulub. Bu, Tolstoydan, Dostoyevskidən, Turgenevdən fərqli qadın obrazıdı. Əslində, Azərbaycan qadınının obrazıdı. Təəssüf ki, biz onu göstərə bilməmişik. Ukraynalı yazar Mariya Matiosun “Mariana və Dolqopol” əsərini tərcümə edəndə o paralelləri görmüş və Bakıda görüşümüz zamanı ona demişdim. Xanım Matios da mənimlə razılaşmışdı.
Bayqa dediyim kimi, Belov voloqdalı olduğu üçün əsasən şimal dialekt və şivəsindən, ləhcəsindən istifadə edib. Ona adekvat sözlər tapmaq üçün bölgələrimizdəki ortaq deyim və ifadələrdən istifadə
eləməyə çalışdım, amma etiraf edim ki, bir qarabağlı kimi, külü öz tərəfimə çəkdim. Olan işdi.
Sıravi Lavruxinin yarım sinif qurtarmış arvadı Avdotyanın ərinə məktubu mənə doğma qazaxlı anasının ləhcə və şivəsini xatırlatdı.
Hər halda çalışdım. Siz də məni başa düşməyə çalışın. Platonov haqqında giriş sözümdə dediyim kimi. Düzdü, təkrardı, amma olan işdi…
Belovun nəsri bariz impressiya nümunəsidir. O, böyük ürək sahibidi. Uşaqlıq xatirələrini, onu dövrələyən təbiəti, insanları elə məhəbbətlə təsvir edir ki… Mən elə gəlir ki, Belov özü yox, rus həyatı Belovun şinelindən çıxıb.
Belov, bəlkə də çox yaşayardı, amma onun ürəyi təsvir elədiyi hadisələrə, mənzərələrə dözə
bilmədi. Bəlkə də, əksinə, elə ona görə çox yaşadı, yaşatdığı üçün. Kim bilir…
Kitab qarşınızdadır. Belovsayağı desək, yaxşı oxular, yaxşı oxucular! Olan işdi.
3
Birinci fəsil
Yolunu tut, get
– Parme-en? Mənim Parmenim hardadı? Bax burdadı. Üşümüsən?
