adlı bir əsər nəşr edib. Bu əsər Sultan Əbdüləziz Xana ithaf olunub. İstanbulda “Courrier d'Orient” qəzetinin mətbəəsində nəşr edilmiş 362 səhifəlik bu kitab Osmanlı dövlətinin əbədiliyini, Osmanlı təbəəsinin rifahını təmin üçün dövlət tərəfindən nələr edilməli olduğuna dair Sultana təqdim edilmiş tətbiqi mahiyyətdə bir hesabata bənzəməklə yanaşı, türkçülük nöqteyi-nəzərindən çox diqqətəlayiq mövzuları da ehtiva edir.21
“Əski və yeni türklər” kitabının tarix hissəsində bütün türkçülüyün tarixindən fransız, alman, rus və leh qaynaqlarına istinadən bəhs edilmiş və türklərin ümumi tarixdə fövqəladə rolu, insanlığın mədəni yüksəlişində çox önəmli yeri olduğu isbata çalışılmışdır. Cəlaləddin Paşaya görə, türklər bu gün Avropada yaşayan qövmlərin mənsub olduqları irqdəndir. Müəllif bu irqə Türo-Ariyen (Touro Arienne) adını verir və bu münasibətlə Türo-Arianizm (Touro Arianisme) dediyi etnoloji nəzəriyyəsinə arxalanaraq, filologiya və linqvistika sahəsinə keçir.22
Kitabın üçdə birindən artığını təşkil edən bu hissə ilk baxışdan sırf nəzəriyyədən ibarət kimi görünsə də, bir az diqqət ediləndə, müəllifin qarşısına siyasi və praktik iki məsələni məqsəd qoyduğu aydın olur:
1. Osmanlı imperatorluğundakı əhalinin çoxluğunu və əsl ünsürünü təşkil edən türklərə irqlərinin qüdrət, dəyər və böyüklüyünü göstərərək onların etibarını qazanmaqla yanaşı, özlərini türklərə yad sayan, o ərəfələrdə milliyyət prinsipinə əsaslanaraq türklər əleyhinə qiyam qaldıran ulahlara, bolqarlara, hətta serb və rumlara türklərlə eyni irqdən olduqlarını təlim və təlqin etmək;
2. Özlərini Ariani sayıb Ari irqinə xariqüladə xüsusiyyətlər yaraşdıraraq digər irqləri, yəni sami, turani və hamiləri insanlığın aşağı cinsindən sayan avropalıların bu xudpəsənd nəzəriyyələrinə qarşılıq olaraq ortaya atılan və arianilərlə turanilərin əsasən eyni irqdən olduqlarını göstərib isbat etmək istəyən Turo-Arianizm nəzəriyyəsi sayəsində Avropa hökumətlərinin və xalqlarının türklərə irqi düşmənliklərini azaltmaq.
Müəllifin Türo-Arianizm nəzəriyyəsini işləyərkən sağlam mənbələrdən istifadə etdiyini iddia etmək çətindir; dillə bağlı dəlillərinin bir çoxu səthi tənqidə belə tab gətirə bilməz. Mustafa Cəlaləddin Paşanın mühakimə və təhlillərində də elmi metodlara riayət etdiyini söyləyə bilmərik. Kitabın bu qismi təkrarlarla, tutarsız və gözlənilməz iddialarla doludur.23 Bununla belə, kitabda diqqətəlayiq nəticələrlə oxucunun düşüncəsini çox uzaqlara apara bilən geniş məlumatlar də az deyil.
Bizə görə, əsərin ən böyük dəyəri onun bütün türkçülük və türkçülük haqqında Avropa qaynaqlarından alınıb, aşağı-yuxarı Avropa metodlarını izləməklə Osmanlı türkləri arasında ilk yazılan əsər olmasındadır; bu əsərdə ilk dəfə türk irqinin qüvvə və genişliyinə, bu irqin bəşəriyyət tarixində oynadığı böyük rola, türk dilinin digər dillərdən yardıma möhtac olmayacaq dərəcədə zənginliyinə, türk dilinin başqa dillərə etdiyi yardımlara, Asiya və Avropada geniş əraziyə yayılmış türklərin əlaqələrinə, Osmanlı daxilində türkçülük fikrinə dəyər verilməməsindən doğan əngəllərə, qeyri-müsəlman Osmanlı əhalisini irqi və dil cəhətdən türk qövmünə bağlamaq cəhdlərinə dair görüşlərə rast gəlirik. Yəni türkçülüyün dili, tarixi, siyasi baxışlarının hamısından bu kitabda az-çox bəhs edilmişdir. Sırf türkçülüyə aid bu məsələlərdən başqa, günümüzdə tədqiqatçılarımızın araşdırmalarının əsasını təşkil edən türk dilinin sistemləşdirilməsi və yad sözlərdən təmizlənməsi, hərflərin nizama salınması və yenidən şəklə salınması, qadınların başıaçıq gəzməsi, Qərb mədəniyyətinə nüfuz etmək kimi mövzular da “Əski və yeni türklər”in rəngarəng məsələləri arasında yer almışdır.
Türo-Arianizm nəzəriyyəsini yaradan müəllif, türklərin Qərb mədəniyyətinə girmələrini o nəzəriyyənin məntiqi nəticəsi kimi qəbul edir. Qərb mədəniyyətini meydana gətirən Türo-Arianilərdir, yəni qərb mədəniyyəti Arilərin olduğu qədər turanilərin də, dolayısıyla türklərin də əsəridir. Turanlıların bir qismi islamiyyəti qəbul etdikləri üçün sami mədəniyyətilə birləşiblər. Avropa mədəni çevrəsinə girmələri isə əski irqi mədəniyyətlərinə dönüşdən başqa bir anlam ifadə etmir.
Mustafa Cəlaləddin Paşa dilin təmizlənməsi, hərflərin islahı məsələlərində də mühakimələrini bu təmələ istinadən yürüdür.
Əksi isbat edilincəyə qədər, bu məsələyə dair Osmanlı imperatorluğunda nəşr olunub yayımlanmış əsərlərin ilki olaraq qəbul etdiyimiz “Əski və yeni türklər”, təəssüf ki, türkcə deyil, fransızca yazılmışdır.24
“Əski və yeni türklər”in müəllifi Mustafa Cəlaləddin Paşa, Ziya və Əhməd Vəfiq Paşa kimi Osmanlı tarixinin tanınan simalarından olmadığı üçün, tərcümeyi-halına dair qısaca bilgi vermək yerinə düşər.
Mustafa Cəlaləddin Paşa 1848-ci il inqilabi proseslərinə25 qatıldığından vətənini tərk etməyə məcbur qalmış Leh əsilzadələrindən Konstantin Bojenskidir (Konstantin Borzetski). Konstantin 10 aprel 1820-ci ildə Kleçofda (Kleszow) doğulmuş və orada Vlotslavek (Violawek) seminariyasında klassik və dini təhsil almışdır. Hələ 22 yaşında ikən vətəni Lehistanın qurtuluşu uğrunda 1848-ci il inqilabına Poznaniyada qatılmış, inqilab məğlub olduqdan sonra bir neçə həmvətəni ilə birgə o dövrdə polyak və macar mühacirlərinə çox səxavətlə qucaq açan Osmanlı məmləkətinə sığınmışdır (1849). Osmanlı hökuməti gənc polyak mühacirin ümumi və əsgəri biliklərini, xüsusilə xəritə çəkmək sahəsindəki mükəmməl bacarığını nəzərə alaraq, onu yüzbaşı hərbi rütbəsi ilə Osmanlı ordusundakı xəritə şöbəsinə məmur təyin edir. Yüzbaşı Bojenski o sıralarda islamiyyəti rəsmən qəbul edir və şəxsən şeyxülislam əfəndi tərəfindən “Mustafa Cəlaləddin” adlandırılır. Və ərkani-hərbiyyə tuğgenerallarından (mirlivalarından) Ömər Paşanın qızını alıb tamamilə türk, müsəlman ailəsinə sahib olur. Səfərdə olmadığı zamanlarda Üsküdarda üzü Qaracaəhməd qəbiristanlığına baxan sadə bir evdə qapalı türk ailə həyatı yaşayır. Zamanında çox sevdiyi musiqi və rəqsləri, mond (kübar) həyatını büsbütün unudur. Bəyoğlu aləmi və Avropa mühacir dairələri ilə münasibətlərini kəsir.
Bu polyak əsilzadəsinin ən böyük istək və həvəsi müharibəydi. Hələ çox gənc ikən doğma vətənini qurtarmaq üçün 1848-ci il inqilabına26 bir Polşa inqilabçısı olaraq qatıldığı kimi, ikinci vətənini qorumaq məqsədi ilə 1850-1876-cı illərə qədər davam edən döyüşlərdə bir türk əsgəri kimi vuruşmuş, dəfələrlə yaralanmış və nəhayət, 1876-cı ildə Qaradağ savaşında feriq (orgeneral) rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Elə bu döyüşdə qarnından aldığı yaradan şəhid olmuş, Sipoz məscidinin həyətindəki qəbiristanlıqda dəfn olunmuşdur. (Allah qəni-qəni rəhmət eləsin!)
Əsgərlik həyatından bəhs edən bu bir
