1969 йилАБДУЛЛА ҚОДИРИЙНИ ЎҚИБ
I
Биринчи дафъа «Ўткан кунлар» тўғрисида, тўғрироғи, Отабек-Кумуш қиссаси ҳақида олти-етти яшар чоғимда дадамлардан эшитганман.
Ўттизинчи йилларнинг ўртаси. Дадам, ўн тўққизинчи йилдан партия аъзоси, катта ишларда ишлаб келган одам, нима учундир, ишдан четлаштирилиб, қишлоққа қайтиб келган пайтлари.
Ҳар оқшом катта меҳмонхонамиз одамга тўлиб кетади. Қўни-қўшнилар, қариндош-уруғлар, қиз-келинчаклар йиғилади. Аксарияти ёшлар.
Дадам тахмондаги китоблар орасидан жигарранг жилдли қалин бир китобни олиб, секин варақлайди. Мен унинг тиззасига суяниб, китобнинг безаклари, ажойиб суратларини томоша қиламан. Бу китоб «Минг бир кеча»нинг 1905 йили босилган русча нашри (кейинчалик мен бу китобни қанча изламай, тополмадим!) эди.
Дадам китобни ўқимайди, бир неча бетини ўйчан варақлайди-да, кейин секин ҳикоя қила бошлайди.
Бу ҳикоялар аксарият тун ярмигача, баъзан хўроз қичқиргунча давом этади, мен ҳам ойимларнинг «ёт» дейишларига қулоқ солмай, мижжа қоқмай эшитаман. Эсимда бор: менга, айниқса, машҳур сайёҳ Синдбоднинг саргузаштлари хуш ёқиб тушарди.
Шу қиш оқшомларининг бирида дадам қора муқовасининг устига йўл-йўл оқ чизиқ чизилган қалингина бир китоб топиб келди.
Китобнинг биринчи бетида – бошида духоба дўппи, эгнида қора гимнастёрка устидан кийилган ола тўн, тўладан келган, учбурчак мўйловли бир одамнинг сурати бор эди.
– Бу «Ўткан кунлар» деган ўзбекча роман,– деди дадам. – Уни мана шу одам ёзган. Исмшарифлари Абдулла Қодирий Жулқунбой…
– Жулқунбой? Қозоқми?
– Йўқ, – деди дадам кулиб. – Ўзбек. Жулқунбой бу – кишининг тахаллуси. Ёзувчилар баъзан ўз исмларини ўзгартириб, бошқа исм танлашади.
Китоб қўлдан қўлга ўтиб, яна дадамга қайтди. Дадам шошмасдан ўқишга киришди. Мен ҳам «маза қилиб эшитиш» учун дадамнинг тиззасига суяниб, яхшироқ жойлашиб олдим.
Учинчи ё тўртинчи оқшом ярим кечада уйғониб кетсам, китоб ўқилиб бўлган, қиз-жувонлар кўзёшларини артишиб, пиқ-пиқ йиғлашар, эркаклар оғир сукут сақлашар, дадам эса ёзувчи ҳақида секин ҳикоя қиларди.
Дадамнинг ҳикоясидан эсимда қолганлари шулар:
– Абдулла Қодирий – улкан ёзувчи. Ўзиям ажойиб одам… Ҳукумат унга ҳамма имкониятларни туғдириб берган. Тошкентда унинг катта боғи бор. У ҳар куни эрта саҳар уйғониб, ёзишга ўтиради. Чарчаган пайтлари чиқиб, боғда ишлайди.
Йиллар ўтди. Ўсиб-улғайиб китобга ташналигим, ишқим, меҳр-муҳаббатим ўсиб борган сари «Абдулла Қодирий…», «Ўткан кунлар…», «Меҳробдан чаён…» деган гаплар қулоғимга тез-тез чалинадиган бўлди.
1943 йилнинг охирги ойлари, тўққизинчи синфда ўқиб юрган чоғларим.
Бир кун синфимизга янги ўқитувчи – фронтдан ярадор бўлиб қайтган ёшгина йигит кириб келди. У «ҳарбий иш»дан дарс бера бошлади, лекин адабиётга жуда қизиқса керак, ҳар куни бир китоб кўтариб келар, болаларга вазифа топшириб қўйиб, ўзи китоб ўқиб ўтирарди. Лекин бу қанақа китоб эканини
