мутаассиб одамнинг тўғрилигию Исо шогирдларидан бирининг шафқатсизлиги мужассам эди. Лекин мен ундаги жиловлаб бўлмас иштиёққа яраша асарлар ярата олиш ё олмаслигини аниқлашим лозим эди. Мен ундан Лондондаги рассомчилик кечки мактабидаги ҳамкасабалари унинг асарлари тўғрисида қандай фикрда эканликларини сўраганимда кулиб қўйди.
– Улар мени майнавозчилик қилиб юрибди, дейишди.
– Сиз бу ерда ҳам бирор мактабга қатнайсизми?
– Ҳа. Бу мижғов – мен устозимизни назарда тутяпман – расмимга кўзи тушиши билан қошини чимириб нари кетди.
Стрикленд жаҳл билан пишқирди. Унда заррача саросима сезилмасди. Бошқаларнинг фикри уни қизиқтирмасди. Худди шу туфайли ҳам ҳар сафар Стрикленд билан муомала қилганимда боши берк кўчага кириб қолардим. Аксарият одамлар бошқаларнинг мен тўғримдаги фикрларига эътибор бермайман дейишганда кўпинча ўзларини алдашади. Одатда, улар ўзлари хоҳлагандай иш юритишади ва бу туфайли уларни ҳеч ким тентакликка йўймасликларига умид қилишади. Баъзида эса кўпчиликнинг фикрига қарши иш тутишади. Зеро, бу ҳолатда ўз яқинларининг истагига мувофиқ иш юритган бўлишади. Агар маълум расм-русумлар дўстларингиз томонидан қабул қилинган бўлса, уларни писанд қилмаслик унчалик тўғри эмас. Бу ҳолатда одам ўз шахсиятига ҳаддан ташқари эътибор берган бўлади. Ўз жасоратига маҳлиё бўлиб хавф-хатар туйғусини унутиб қўяди. Лекин машҳурликка интилиш иштиёқи маданий одамларнинг ҳеч қачон сўнмайдиган энг жўшқин иштиёқидир. Атрофдагиларнинг фикри мен учун сариқ чақа, деб ишонтирмоқчи бўлганларга ишонмайман. Бу қуруқ мақтанчоқлик, холос. Моҳият эътибори билан бундай одамлар шунчаки майда-чуйда таъналарга унчалик эътибор беришмаслиги мумкин. Чунки улар бундай гап-сўзларга кўпчилик унча ишонавермаслигини яхши билишади. Лекин менинг қаршимда ҳақиқатан ҳам одамларнинг гапидан заррача ҳайиқмайдиган киши турарди. У бутун баданига ёғ суртилган, ҳеч ким қучоғига ололмайдиган курашчига ўхшарди. Бу ҳолат эса уни шаккоклик ва эркинлик чегарасида ушлаб турарди. Унга шундай деганим эсимда:
– Агар ҳамма ҳам худди сизга ўхшаган бўлса, дунё дунё бўлмасди.
– Бемаъни гап. Ҳар ким ҳам худди мендек ҳаракат қила олмайди. Кўпчилик рисоладаги одамлардай ҳаракат қилишни ёқтиради.
Мен уни чақиб олмоқчи бўлдим:
– Чамаси, «Шундай ҳаракат қилингки, токи сизнинг ҳар бир ҳаракатингиз умумқоида даражасига кўтарила олсин», деган ҳикматни эшитмагансиз, шекилли?
– Биринчи маротаба эшитиб турибман. Сафсатадан бошқа нарса эмас бу.
– Ахборотингиз учун бу гапни Кант айтган. Бундай одамни виждонли бўлишга даъват этиш мумкинмикин ўзи? Бу қўлида кўзгуси бўлмаган одамнинг ўз аксини кўришга интилишидай фойдасиз бир гап. Менинг наздимда, жамият ўз хавфсизлигини муҳофаза қилиш учун ишлаб чиққан қоидалар одамлардаги виждон туфайлигина амалга ошади. Шу боисдан виждонни қоидаларнинг бажарилиши устидан назорат қиладиган
