ion>Bakı, “Altun kitab” nəşrlər evi – 2020, 112 səh.
1
1796-cı il may ayının 15-də general Bonapartın Milana girməsi bütün dünyaya nümayiş etdirdi ki, İtaliyada Sezarın[1] varisi peyda olub.
Buna qədər italyanlar fransızlara imperator ordusunda xidmətdən yayınan quldur dəstəsi kimi baxırdılar. İtalyan rahiblər bütün günü fransızların qaniçənliyi barədə moizələr oxuyurdular. Amma onların bu gözləntiləri tezliklə puç oldu. Cındırından cin ürkən fransız əsgərləri bütün günü əylənir, mahnı oxuyurdular. Bir sözlə, onlar Lombardiyaya özləri ilə bərabər şadyanalıq gətirmişdilər.
Zabitləri, əsasən, varlıların evində yerləşdirmişdilər. Rober soyadlı bir leytenantın bəxtinə markiz del Donqonun sarayında yaşamaq düşmüşdü. Bu gənc döyüşçü saraya daxil olanda cibində vur-tut altı frank[2] vardı. Mundirinin qolundakı mahud sürüşməsin deyə astara bəndlənmişdi. Çəkmələrinin altlığı döyüşdə ələ keçirdiyi üçkünc şlyapadan tikilmişdi. Həmin əldəqayırma altlıqlar çəkmələrə kəndirlə kobud şəkildə bağlanmışdı. Elə ki markiza del Donqonun adından leytenantı yeməyə dəvət etdilər, yazıq Rober çox utandı. O, şam yeməyinə qədər mundirini birtəhər yamamağa, çəkməsinin kəndirlərini mürəkkəblə rəngləməyə çalışdı. Nəhayət, həlledici an gəlib çatdı.
– Ömrümdə bu qədər utanmamışdım, – Rober sonralar danışırdı. – Xanımlar narahat idilər ki, onlarla kobud rəftar edəcəyəm, halbuki mən onlardan daha çox həyəcanlıydım. Markiza del Donqo o vaxtlar hələ çox gözəl idi. Bu qeyri-adi gözəllik məni necə heyran etmişdisə, miskin geyimimi unutmuşdum. Markiza həmin gün ərinin bacısı Cina del Donqonu da monastırdan evə gətirmişdi. Bu on üç yaşlı qız geyimimi görəndə az qala qəhqəhə çəkəcəkdi. Markiza isə, əksinə, mənə elə hey iltifat göstərirdi. Qısası, bu yöndəmsiz görkəmimlə onların kinayəli baxışlarına dözməkdən başqa əlacım yox idi. Qəflətən ağlıma bir fikir gəldi. Xanımlara çəkdiyim əziyyətlər barədə danışmağa başladım. Dedim ki, Genuya dağlarında bizə hər gün vur-tut üç unsiya[3] çörək verirdilər. Di gəl, bununla qarnını doyur, görüm, necə doyurursan! Xeyirxah markizanın gözləri yaşardı, Cina da ciddi görkəm aldı və soruşdu:
– Necə, cənab leytenant? Cəmi üç unsiya çörək?
– Bəli, madmazel. Həftədə üç dəfə isə payımıza, ümumiyyətlə, heç nə düşmürdü. Həmin üç unsiya çörəyi də bizdən ağır vəziyyətdə olan kəndlilərlə bölüşürdük.
Əslində, leytenant Roberin həyat hekayəsi Milandakı digər bütün fransızların tarixçələrinə bənzəyirdi. Onların bu gözlənilməz xoşbəxtliyi və kef əyyamı isə vur-tut ikicə il çəkdi. Həmin iki il ərzində hər yerdə şənlik, əyləncə hökm sürdü. Yüksək zadəgan dairələrinə mənsub olan bəzi ailələr isə bu müddətdə öz malikanələrinə çəkilmişdilər. Onlar evdən çölə, demək olar, çıxmırdılar. Fransızların şadyanalıqlarından qıcıqlanan markiz del Donqo da Komo şəhərindən çox da uzaq olmayan Qriantedəki qəsrinə köçmüşdü.
Günlərin bir günü xanımlar leytenant Roberi də ora dəvət etdilər.
Bu, markiz del Donqonun XV əsrdə tikilmiş ata-baba mülkü idi. Hündür və qalın divarların qoruduğu qəsrə fransızların hücumetmə ehtimalı az idi, yəni buranı nisbətən təhlükəsiz saymaq olardı.
Qriantedəki qəsrə köçən del Donqo gənc arvadını Milanda qoymuşdu. Xanım orda ailə işlərinə nəzarət edirdi. Tezliklə markizin ailəsində böyük hadisə baş verdi: o, bacısı Cina üçün soylu-köklü bir ailədən adaxlı tapdı. Ancaq gənc qız qardaşının seçimi ilə razılaşmayıb qraf[4] Petraneraya ərə getdi. Bu yaraşıqlı adam müflisləşmiş zadəgan, üstəlik, italyan legionunun[5] kiçik leytenantı idi.
2
Bəli, fransızların əyləncə və səadət dolu günləri cəmi iki il çəkdi. Avstriyalılar Milana yaxınlaşmağa başladılar. Nəticədə fransızlar şəhəri tərk etdilər. Leytenant Rober son dəfə rəfiqəsi markiza del Donqonun qonağı oldu. Bu ayrılıq hər ikisi üçün çox kədərli idi. Qraf Petranera da arvadı ilə birlikdə geri çəkilən Fransa ordusuna qoşulub getdi.
Markiz del Donqo öz mülkünə qayıtdı. Bir müddət sonra yüksək vəzifə əldə etdi. Bundan sonra onun xarakterinə xəsislik əlavə olundu. O, bacısı qrafinya[6] Petraneraya bir qara qəpik də göndərmədiyini hər yerdə şəstlə deyirdi. Cina isə ərini çox sevir, onunla birgə Fransada ac-yalavac yaşamağı Milana qayıtmaqdan üstün tuturdu.
Fransızların İtaliyadan qovulduğu günlərdə markiz del Donqonun ikinci oğlu dünyaya gəldi. Onun adını Fabrisio qoydular. Markizin var-dövlətinin varisi böyük oğlu, atasına çox oxşayan Askanyo idi. Onun səkkiz, Fabrisionun iki yaşı olanda müstəsna tarixi hadisə baş verdi: hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldığı və edamla cəzalandırıldığı güman edilən Bonapart qəfildən Milana daxil oldu. Xalq sevincdən az qala ağlını itirmişdi.
İşi belə görən bəzi əsilzadələr aradan çıxmağa qərar verdilər. Çünki onlar fransızların İtaliyanı tərk etməsindən sonra yeni, mürtəce hökumətlə əməkdaşlığa üstünlük vermiş, bununla da öz adlarına ləkə sürmüşdülər. Belə əsilzadələrdən biri də markiz del Donqo idi və o hamıdan əvvəl Qriantedəki qəsrinə qaçmışdı.
Adları ləkələnmiş əsilzadələr öz qəsrlərində oturub böyük intizarla Napoleonun sonunu gözləməyə başladılar. Lakin əksi baş verdi: fransızlar yeni-yeni qələbələr qazanır, mövqelərini get-gedə gücləndirirdilər. Bu vəziyyət 1800-cü ildən 1810-cu ilədək davam etdi. Fabrisio həmin on ili bütünlüklə Qriantedəki malikanədə kəndli balalarının əhatəsində keçirdi. Sonra onu Milana oxumağa göndərdilər. Oğlunu çox istəyən anası hərdən ərindən icazə alıb onu görmək üçün Milana gedirdi. Amma markiz həmin səfərlər üçün arvadına bir qara qəpik də qıymırdı. Markizaya yolpulunu qrafinya Petranera, özü də borc kimi verirdi. Fransızların qayıdışından sonra qrafinya İtaliya vitse-kralı, şahzadə Yevgeninin[7] sarayında ən hörmətli xanımlardan biri olmuşdu. O, Fabrisionu özü ilə bütün təmtəraqlı bayramlara aparırdı.
Qardaşı oğlu on iki yaşına qədəm basdıqda qrafinya şəxsi əlaqələri hesabına ona qusar zabiti mundiri geyindirməyə nail oldu. Bir müddət sonra isə Cina şahzadəni dilə tutmağa başladı ki, Fabrisionu paj[8] təyin etsin. Bu xəbər markiz del Donqonun qulağına çatdı. O, bacısının «yersiz hərəkəti» nə qəzəbləndi: axı o, İtaliyanın hazırkı hakimiyyətinə müxalif idi. Oğlunun paj təyin olunması isə o demək idi ki, del Donqo ailəsi artıq hakimiyyət tərəfə keçir. Odur ki markiz bir bəhanə ilə gənc Fabrisionu Qrianteyə qaytardı.
Beləcə, oğlan arzulamadığı halda qəsrə geri döndü: indi onun günləri burada ancaq at çapmaqla keçirdi. Bir sözlə, qəsrdə həyat çox darıxdırıcı idi. Düzdür, sonralar Fabrisio günlərlə ova getməyə, göldə qayıq sürməyə də başlamışdı. Ancaq bir müddət sonra bunlar da oğlana yorucu göründü. Tezliklə o, faytonçular və mehtərlərlə dostlaşdı. Onların hamısı fransızların tərəfdarı idi.
Markiz del Donqo elmə nifrət edirdi. Amma yenə də kiçik oğlunun təhsilini artırmaq lazım gəldiyini bilirdi. Düşünürdü ki, Fabrisionun latınca öyrənməsi yaxşı olardı. O bunu Qriante kilsəsinin abbatı[9] Blanesə tapşırmağın ən doğru qərar olduğu qənaətinə gəldi. Lakin bunun üçün qocanın da həmin dili bilməsi
