nedenle çalışmada temel kaynağımız olan bu arşivle ilgili detaylı tanıtımı bu bölüme bıraktık.
Meclis-i Meşâyih kurumunu tanıtırken bu müessesenin kuruluşu ile ilgili bilgilerin ve nizamnamelerinin yer aldığı Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinden de faydalanmamız gerekti. Bu arşivde, kurumun faaliyetlerine dair herhangi bir bilgi bulamadık. Fakat kurumun kuruluşu ile ilgili bazı yazışmalar, nizamnameleri ve özellikle meclisin üye sayısı artırılırken çıkartılmış olan kanun ile ilgili belgelere ulaştık. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde, kurumun ilk nizamnamesi ve sonradan tadil edilen 1891 tarihli nizamnameleri yer almaktadır. Dosya usulü irade tasnifinde yer alan 37-2 numaralı dosyada; Meclis-i Meşâyih’in üye sayısını artıran, 1918 yılına ait kanun, kurumun nizamnamesi ve esbab-ı mucibe layihası bulunmaktadır. Bunların yanı sıra kurum ile ilgili bazı yazışmaların yer aldığı belgeler de bu arşivde bulunmaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde yer alan bu belgeler, çalışmamızın ikinci ana kaynağını oluşturmaktadır.
Çalışmamızın diğer önemli bir kaynağını da dönemin süreli yayınları teşkil etmektedir. Meşihat makamının yayın organı olan “Ceride-i İlmiye” dergisinde Meclis-i Meşâyih ile ilgili yapılmış olan bazı tasarruflar kaydedilmiştir. Bu dergide, Meclis-i Meşâyih’e yapılan atamalar ile kurumla ilgili alınmış olan bazı kayıtlar da yer almaktadır.2 Dergide ayrıca Meclis-i Meşâyih’in yapmış olduğu bazı etkinlikler ve kurumun yayımlamış olduğu talimatnameler bulunmaktadır. “Takvim-i Vekayi” gazetesinde ise kurumun 1918 yılında yayımlanmış olan nizamnamesine yer verilmiştir.3 Dönemin basınında Meclis-i Meşâyih’i doğrudan ilgilendiren yazılara rastlamadık. Fakat kurum üyeleri, dönemin ilim ve fikir adamlarından oluştuğu için bunlardan bazılarının yazmış oldukları makaleler o günün basınında yer almıştır.
Araştırmalar
Osmanlı Devleti’nin son döneminde kurulmuş, önemli müesseselerden biri olan Meclis-i Meşâyih ile ilgili çok fazla araştırma yapılmamıştır. Bu kurumu, bütün yönleriyle ele alan müstakil bir araştırma bulunmamaktadır. Yapılmış olan bazı çalışmaların bir kısmında Meclis-i Meşâyih ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. Meclis-i Meşâyih, hem tarihçileri hem de tasavvuf araştırmacılarını ilgilendiren bir kurumdur. Bu kurumla ilgili bilgilerin bulunduğu bazı tezler hazırlanmış, makaleler yazılmış ve bazı kitaplarda bölümlere konu olmuştur. Bu çalışmaların tamamı da değerli bilimsel gayretler olmasına rağmen, kurumun bütün arşivini göz önünde bulunduran ve Meclis-i Meşâyih’i bütünüyle tanıtma amacındaki faaliyetler değildir. Elli yılı aşkın bir süre faaliyet sürdürmüş olan Meclis-i Meşâyih kurumu ile ilgili daha çok sayıda çalışma yapılmasının önemli bir ihtiyaç olduğu görülmektedir. Kurumla ilgili daha önce yapılmış olan çalışmalar, bu konuda bizim için de kaynaklık teşkil etmiştir.
Konu ile ilgili doğrudan ve dolaylı olarak yapılmış bazı araştırmalar şunlardır:
Meclis-i Meşâyih ile ilgili bilgilerin yer aldığı bazı tezler hazırlanmıştır. Konu ile doğrudan bağlantılı olan bir çalışma, Osman Sacit Arı’nın yüksek lisans tezidir.4 Bu tezde Meclis-i Meşâyih ile ilgili genel bilgiler verilmiş ve kurumun arşivinde yer alan iki defter esas alınarak bir döneme ait faaliyetleri tanıtılmıştır. Kurum arşivinde yer alan elli iki defterden 1762 ve 1769 numaralı defterler esas alınarak Meclis-i Meşâyih’in 1878-1890 yıllarındaki faaliyetleri değerlendirilmiştir. Bir meclis olarak kurumun işleyişi, konuların ele alınışı, faaliyetleri, verilen kararların niteliği ve tartışma konuları açısından önemli bilgiler içermektedir. Bu tez, Meclis-i Meşâyih’in bütün arşivini değil de iki defterini dikkate almasına rağmen konuyla ilgili ilk çalışma olması açısından önemlidir.
Konu ile ilgili bilgileri içeren diğer bir çalışma ise Ekrem Özer’in doktora tezidir.5 Osmanlı’da II. Mahmut dönemi ve sonrasındaki tekke ve tarikat ıslahatlarının anlatılmış olduğu bu tezde, Meclis-i Meşâyih’e de bir bölüm ayrılmıştır. Tezde, konu ile ilgili daha önce yapılmış olan araştırmalara dayanarak, Meclis-i Meşâyih’in kuruluşu, yapısı ve faaliyetleri ile ilgili bilgiler verilmiştir. Kurumun faaliyetleri anlatılırken, Osman Sacit Arı’nın da kullanmış olduğu, çoğunlukla 1762 ve 1769 numaralı defterlerdeki karar örneklerinden faydalanılmıştır.
Meclis-i Meşâyih ile ilgili yapılmış olan önemli bir çalışma da Muharrem Varol’a aittir.6 Bektaşiliğin ilgasından sonra Osmanlı Devleti’nde tarikat politikalarını ele almış olduğu doktora tezinde Meclis-i Meşâyih’e bir bölüm ayırmıştır. Meclis-i Meşâyih’in kuruluşu ve bu kurum ile ilgili yapılan tartışmaların yer aldığı tezde, kurumun nizamnamelerine yer verilmiştir. Varol, Meclis-i Meşâyih’in uzun süre bulunamayan ilk nizamnamesini Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden tespit ederek, bu tezinde yayımlamıştır. Varol ayrıca yazmış olduğu bir makalede; Meclis-i Meşâyih ile ilgili bilgilere yer vermiş, kurumun 1866 yılına ait bir nizamnamesini ve 1891 yılına ait ta’dilen kaleme alınan talimatnamesini yayımlamıştır.7
Meclis-i Meşâyih ile ilgili bilgilerin yer aldığı bir diğer çalışma, Osmanlılar’da devlet ile tekke münasebetlerini anlatan, İrfan Gündüz’e ait araştırmadır.8 Gündüz, devlet tekke münasebetlerini anlatırken Meclis-i Meşâyih’e dair bilgilere de yer vermiştir. Bu bilgiler daha çok kurumun kuruluş sürecini anlatan ve devletin tarikatları kontrol etme girişimleri doğrultusunda yapılan düzenlemeleri içermektedir. İrfan Gündüz, bu çalışmasında Meclis-i Meşâyih ile ilgili bazı genel bilgilere yer vermiş fakat kurumun faaliyetlerine değinmemiştir.
Konu ile ilgili bilgilerin yer aldığı bir diğer çalışma da Mustafa Kara’ya aittir. Yazmış olduğu kitaplarda9 ve ansiklopedi maddelerinde,10 Meclis-i Meşâyih’e dair bilgiler vermiştir. Kurumu genel manada tanıtmış; faaliyetlerini, mecliste yer alan şahısların nitelik ve niceliği bakımından değerlendirmeye çalışmıştır. Kara, kitabında ayrıca Meclis-i Meşâyih’te başkan ve üye olarak görev yapan şeyhlerin listesine de yer vermiştir.
Meşihat arşivindeki Meclis-i Meşâyih defterlerinin tasnifini de yapmış olan Bilgin Aydın, bu kurumla ilgili bir makale11 ve ansiklopedi maddesi12 yazmıştır. Bu çalışmalarında kurumun kuruluşu, yapısı, faaliyetleri ve arşivi ile ilgili bilgilere yer vermiştir.
Bunların dışında da Meclis-i Meşâyih ile ilgili bazı özet sayılabilecek bilgilerin yer aldığı çalışmalar da bulunmaktadır. Osmanlı ilmiye merkez teşkilatındaki reformları ele alan İlhami Yurdakul, çalışmasında Meclis-i Meşâyih’e dair bazı genel bilgilere yer vermiştir.13 Bazı kitap ve makalelerde de Meclis-i Meşâyih’in kuruluşuna ve kurumun yapısına dair bilgiler bulunmaktadır. Fakat bu çalışmaların çoğunda, kurumun faaliyetleri yer almamış, daha çok özet bilgilere yer verilmesi ile yetinilmiştir.14
Meclis-i Meşâyih’in Kuruluşu Döneminde Meşihat Kurumunun Yapısı
“Ceride-i İlmiye”, S. 1-79, İstanbul Şaban 1332-1341.
“Takvim-i Vekayi”, 9 Şevval 11336/18 Temmuz 1334. No: 3296.
Osman Sacit Arı, “Meclis-i Meşâyih Arşivine Göre 1296-1307 (1879-1890) Yılları Arasında Osmanlı Tekkelerinde Ortaya Çıkan Problemler”, basılmamış yüksek lisans tezi, İstanbul, 2005.
Ekrem Özer, “Osmanlı’da Tekke ve Tarikat Islahatları II. Mahmut Dönemi ve Sonrası”, basılmamış doktora tezi, Erzurum, 2007.
Muharrem Varol, “Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866)”, basılmamış doktora tezi, İstanbul, 2011.
Muharrem Varol, “Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşâyih’in Bilinen; Ancak Bulunamayan İki Nizamnamesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 23, İstanbul, 2010, s. 39-68.
İrfan Gündüz, “Osmanlılar’da Devlet Tekke Münasebetleri”, Ankara, 1989.
Mustafa Kara, “Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler”, İstanbul, 1999.
Mustafa Kara, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tasavvuf ve Tarikatlar”, TCTA, İstanbul, 1985, IV, s. 978-994.
Bilgin Aydın, “Osmanlı Devleti’nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşâyih’in Şeyhülislamlık’a Bağlı Olarak Kuruluşu, Faaliyetleri ve Arşivi” İstanbul Araştırmaları, İstanbul, 1998, VII, s. 95.
Bilgin Aydın, “Meclis-i Meşâyih”, DİA, Ankara, 2003, XXVIII, s. 247-248.
İlhami Yurdakul, “Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876)”, İstanbul, 2008.
Bu konuda bilgi bulunabilecek diğer çalışmalar için bkz. İsmail Kara, “Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncelerinin Meseleleri”, İstanbul, 2005, s. 326-327; Osman Nuri Ergin, “Türk Maarif Tarihi”, İstanbul, 1997, I, s. 280-281; M. Zeki Pakalın, “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü”, İstanbul, 2004, II, s. 429-430; Hür Mahmut Yücer, “Osmanlı Toplumunda Tasavvuf”, İstanbul, 2003, s. 660; Sadık Albayrak, “Türkiye’de Din Kavgası”, İstanbul 1973, s. 194-211.
