қилиш ва фактларнинг аниқ тавсифи;
– фактларни ўлчаш ва баҳолашни тизимли қайд этиш турли воситалар ва усуллар;
– такрорланувчи вазиятларни яратиш, шартлар характерини ўзгартириш ва ўзаро таъсирлар;
– эмпирик тадқиқдан мантиқий умумлашмаларга ўтиш, олинган фактик материални таҳлил қилиш ва назарий қайта ишлаш.
2.1. Умумий мантиқий усуллар.
Таҳлил – бу ўрганилаётган ҳодисанинг тадқиқот усули ёки жараённи ўрганиш учун унинг таркибий элементларига ақлий жиҳатдан ажратилади ҳар бири алоҳида. Таҳлил турлари таснифлашдир тинглаш ва даврийлаштириш.
Синтез – бу ақлий алоқани ўз ичига олган тадқиқот усули ўрганилаётган объектнинг таркибий қисмлари ёки элементларини аниқлаш, уни ўрганиш бир бутун таҳлил ва синтез усуллари ўзаро боғланган, улар тенг равишда қўлланилади илмий тадқиқотларда фойдаланилади.
Индукция – фикрнинг (идрокнинг) фактлардан, алоҳида ҳаракатланиши ҳолатлар умумий позицияга. Индукция универсал тушунчаларга олиб келади ва чегирманинг асоси сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган қонунлар.
Дедукция – бу ҳар қандай умумийликдан битта, хусусийнинг келиб чиқиши позицияси; фикрнинг (идрокнинг) умумий гаплардан гапларга ҳаракати алоҳида объектлар ёки ҳодисалар ҳақида баёнотлар.
Дедуктив орқали хулосалар маълум бир фикрни бошқа фикрлардан «чиқариб олади».
Aналогия – бу объектлар ва ҳодисалар ҳақида билим олиш усули бошқаларга ўхшашлиги сабабли; муҳокама қайси ўрганилаётган объектларнинг айрим белгиларидаги ўхшашлигидан хулоса чиқарилади уларнинг ўхшашлиги ва бошқа хусусиятлари ҳақида. Aналогия деганда баъзи хусусиятларнинг ўхшашлиги, ўхшашлиги тушунилади. умуман бошқача бўлган объектлардаги белгилар ёки муносабатлар.
Усул анамантиқ таққослашда ётади. Баъзиларнинг мавжудлиги ҳақида мантиқий хулоса чиқарилса ўрганилаётган объектнинг бошқалар билан ўхшашлигига асосланган хусусиятлари, кейин бу хулоса аналогия бўйича хулоса деб аталади.
Aналогия бўйича хулосанинг тўғрилик даражаси қанчалик юқори бўлса, шунча юқори бўлади солиштирилган объектларнинг умумий хусусиятлари, муҳимроқ уларнинг умумий хусусиятлари, буларнинг ўзаро мунтазам алоқаси ўхшаш хусусиятлар.
Aналогия усули турли фанларда қўлланилади: математикада, физика, кимё, гуманитар фанлар ва бошқалар. Ҳар хиллари бор аналогия бўйича хулосалар турлари. Aммо уларнинг умумий томони шундаки, барча ҳолатларда, битта объект тўғридан-тўғри тадқиқотга дучор бўлади ва хулоса чиқарилади.
2.2. Назарий даражадаги усуллар
Aксиоматик усул – бу баъзи баёнотлар таърифлар (аксиомалар, постулатлар) исботсиз, кейин эса таъриф билан қабул қилинади қолган билимлар улардан мантиқий қоидаларга мувофиқ чиқарилади.
Гипотетик усул гипотезани, илмийликни ишлаб чиқишга асосланади янгилик ва ўзига хослик элементларини ўз ичига олган тахминлар. Гипотеза тасдиқланган ҳодисалар ва жараёнларни тўлиқроқ ва яхшироқ тушунтириши керак экспериментал кутиб туринг ва диалектиканинг умумий қонунларига риоя қилинг
