фанлар, масалан, ривожланиши ва шаклланишини ўрганишда қўлланилади фан ва техниканинг айрим соҳалари.
Илмий усул сифатида мавҳумликдан конкретликка кўтарилишда билим шундан иборатки, тадқиқотчи аввало асосий алоқани топади, ўрганилаётган мавзуда (ҳодисаларда). Кейин, унинг қандай ўзгаришини кузатиб бориб турли шароитларда янги алоқаларни очади ва шу тарзда унинг моҳиятининг тўлиқлигини акс эттиради.
Тизимни таҳлил қилиш усули. Тизим таҳлили концепцияга асосланади. Объектлар (компонентлар) тўплами сифатида тушуниладиган тизим;
– улар ўртасида мустаҳкамланган маълум хусусиятларга эга. Ушбу концепция асосида муносабатлар ҳисобга олинади, энг яхши қарорни қабул қилиш учун муқобилларни миқдорий таққослаш; баъзи бир мезон бўйича баҳолаш, ўлчанадиган самарадорлик, ишончлилик, сифат ва бошқалар.
Тизим таҳлили учта асосий босқичдан иборат;
– биринчиси, вазифани белгилаш;
– объектни, мақсадларни аниқлаш, тадқиқот мақсадлари, шунингдек, ўрганиш ва бошқариш мезонлари;
– иккинчи босқич – ўрганилаётган тизимнинг чегараларини аниқлаш ва унинг тузилиши;
– объектлар ва жараёнлар билан боғлиқ мақсади, ўрганилаётган тизим ва ташқи тизимга бўлинади атроф-муҳит;
– учинчи босқич – ўрганилаётган тизимнинг математик моделини тузиш мавзулар;
биринчидан, тизимни параметрлаштирилган, тавсифи тизимнинг ўзгармас элементлари ва уларнинг ўзаро таъсири.
Тизимли таҳлил усуллари: иерархияларни таҳлил қилиш усули, назария усуллари лойқа тўпламлар, ақлий ҳужум усули, сценарий усули, тартиблаш усули, жуфт таққослаш усули, кўплик таққослаш ва бошқалар. Мураккаб тизимларни ўрганишда тизимли усуллар қўлланилади кўп қиррали бирикмалар билан, узлуксизлик ва детерминант сифатида тавсифланади қазиб олиш, шунингдек, дискретлик ва тасодифийлик (операцион тадқиқотлар рацион, навбат назарияси, назорат назарияси, тўпламлар назарияси ва бошқ.).
2.3. Эмпирик даражадаги усуллар
Кузатиш – бу тўғридан-тўғри билиш усули нарса ва ҳодисаларнинг хоссаларини сезгилар ёрдамида идрок этиш. Ҳар бир кузатиш фақат баъзи омилларни тузатиши мумкин. Жараённи тўлиқ тушуниш учун катта ҳажмга эга бўлиш керак.
Илмий тадқиқот, кузатиш усули сифатида масалан, соҳада социологик маълумотларни тўплаш учун иқтисодиёт ишлатилади. Тадқиқотчининг объектга нисбатан позициясига қараб тадқиқотлар оддий ва иштирокчи кузатишни ажратиб туради.
Биринчиси, ташқи томондан кузатиш, тадқиқотчи – объектга нисбатан фаолиятнинг иштирокчиси бўлмаган учинчи шахс қиймат.
Иккинчиси тадқиқотчининг очиқ ёки инкогнито эканлиги билан тавсифланади, фаолиятга иштирокчи сифатида қўшилади. Кузатиш натижалари протоколларда, кундаликларда, карталар, лента ва бошқалар тавсифланади.
Эксперимент илмий тадқиқотнинг энг муҳим қисмидир. Бу янги илмий билимларни
