kabartmalı beş Buda figürünün oluşturduğu bir heykel bulunuyor. Figürlerin hepsi gerçek boyutların çok üzerindedir ve heykeller tüm ekleriyle birlikte en az altı metre karelik bir alanı kaplar. Kabartma çoğu durumda kayadan on beş santimetre derinliğe kadar işlenmiştir ve işçilik, Batı Tibet’teki diğer herhangi bir antik heykelden daha iyidir. Ortadaki Buda figürü, bir sonraki kalpanın (100.000 yıllık döngü) gelecekteki Budası olan Maitreya’yı temsil eder ve diğer dört Budanın, şimdiki Budaların ve önceki üç kalpanın temsilleri olduğu söylenir. Üç noktalı bir taçla donatılmış tek figür Maitreya’dır. Diğerleri gibi o da bir nilüfer tahtına oturmuştur ve tahtının altında iki aslan vardır. Elleri önde neredeyse birbirine değer ama sağ eli sol elinin biraz üzerindedir. Maitreya’nın solundaki Buda’nın tahtının altında bir çift tavus kuşu vardır ve parmak uçları önde birbirine değmektedir. Maitreya’nın sol tarafından ikinci tahtının altında iki garuda (mitolojik kuş) vardır. Maitreya, sağ elini ders veriyor gibi havaya kaldırır. Maitreya’nın sağındaki iki Buda, sağ elleriyle yere dokunur. Heykelin o kısmı toprakla kaplı olduğu için nilüfer tahtlarının altında hangi sembollere sahip oldukları tespit edilememiştir. Bu beş Buda tasvirinin altında uzun bir piramit şeklindeki chaitya4 sırası ve bunların altında Maitreya gibi hepsi üç noktalı şapka takan bir dizi adam var. Beş Buda’nın üzerinde, sıranın her iki ucunda, kayaya açılmış iki kare girinti vardır, bunlar açıkça kirişlerin alınmasına hizmet eder. Böylece kayanın önüne dikilmiş bir salon olduğu ve salonun arka duvarını heykellerin oluşturduğu anlaşılmaktadır. Yukarıda açıklanan heykellerin yanı sıra, bir dizi başka resim var: Altı metre yüksekliğinde duran Budalar ve başka yerlerde aynı kayaya oyulmuş ve daha az derin bir üslupla her boyutta chaitya.
Spadum’da terk edilmiş tapınağın üzerindeki eski heykeller. Fotoğraf T.B. Riddell.
Nehrin biraz yukarısındaki yamaçta, üzerinde alçak kabartmada daha fazla heykelin bulunduğu benzer bir kaya var. Bunlar, muhtemelen bir önceki kayada otururken bulduğumuzla aynı, ayakta duran beş Buda’yı temsil ediyor. Üçünün altında da aslan, tavus kuşu ve garuda figürlerinin ana hatları görülmektedir. Bu amblemler muhtemelen çok daha sonraki bir tarihte eklenmiştir; aksi takdirde amblemler kalan iki Buda’nın altına da oyulmuş olurdu. Sanatçı oraya ne ekleyeceğini bilememiştir çünkü onun zamanında ana heykelin o kısmı zaten toprakla kaplıydı. Kayanın her iki tarafında da kirişlerin alınmasına yarayan kare oyukları görüyoruz. Ancak en çok ilgi çekeni, kayanın altında birbirinden duvarlarla ayrılmış birkaç hücre oluşturan mağaralardır. Bunlar kesinlikle eski bir Budist manastırının son kalıntılarıdır. Ancak hücreler neredeyse tavana kadar toprakla doludur ve bir gün kazı yapılabilirse büyük bir buluş olur. Bu manastırın bir zamanlar daha büyük olduğu, üzerindeki iki kiriş oyuğu ile kanıtlanmıştır.
Artık ıssız olan bu yerde bir zamanlar canlı olan hayat, muhtemelen o günlerdeki Hint manastırlarındakinden çok farklı değildi. Keşişlerin sarı cüppe giydiği kesindir. Ancak günümüzde Zangskar’da ikamet eden bazı Lamaist mezhepler tarafından sarı cübbenin hâlâ giyilmesi büyük ilgi görüyor. Ben de bir keresinde sarı cüppe giyen iki Zangskar Lama gördüm. K. Marx, Tibet’teki Lamaların elbisesinin rengiyle ilgili olarak şu yorumu yapar: “Lamaların kıyafeti konusunda yaygın bir yanılgı var, yani Lamaların ‘kırmızı’ mezhep elbisesinin kırmızı ve ‘sarı’ mezhebin sarı olduğu şeklinde. Durum böyle değildir. Hem ‘kırmızı’ hem de ‘sarı’ların elbisesi, bildiğim kadarıyla sadece Zangskar’da yaşayan ve elbisesi de sarı olan Geldanpa’nın özel bir siparişi dışında kırmızıdır. Ancak ‘kırmızı’ mezhebinden olan Lamalar da bellerine kırmızı şapkalar ve kırmızı eşarplar takarken, ‘sarı’ ‘lamalar’ söz konusu olduğunda bunlar sadece sarıdır.” Ruhban cüppesinin asıl Budist renginin yalnızca Zangskar’da günümüze kadar korunmuş olmasının en basit açıklaması muhtemelen şudur: Zangskar, Kral Lha chen ngorub’un emrinden etkilenmemiştir, yani tüm acemiler eğitim için Orta Tibet’e gittiler ve asıl Budizm burada Lamaizm tarafından yutulmadan önce birkaç yüzyıl daha varlığını sürdürdü.
Yukarıda anlatılanların yanı sıra, Zangskar’daki antik Monlara ait diğer kalıntılara da rastladım. Zangla köyünün yakınında, yol kenarında bir yanı piramidal chaitya resimleriyle kaplı bir kaya var. Bu resimler kayaya oyulmuştur ve çizgiler kırmızı renge boyanmıştır. Stongrdze köyünde, hâlâ Mangyi mani (Monların manisi) olarak adlandırılan stupalara ve chaityalarına ait son kalıntılara götürüldüm. Onlardan geriye pek bir şey kalmamış olsa da asıl şekillerinin Zangla’daki kayanın üzerinde resmedilenlere benzediği görülebiliyordu.
Yerliler tarafından Zangskar’daki bir dizi yıkık kaleye Mongyi mkhar, “Mon kalesi” denir. Bu özellikle şunlar için söylendi: Sanid yakınlarında Drakar, Darkungtse ve Tsadar yakınlarında bir kale. Ancak antik Monların en önemli tahkimatı, müstahkem Ghor ghor köyüne uzun bir duvar suruyla bağlanan Spadum kalesi gibi görünüyor. Bu sur bir tarafta surları korurken, diğer tarafta nehir vardı. Bu tür bir tahkimat Avrupalıların anlayışına hitap ediyor, çünkü bu durumda uzun süreli bir direniş sunan bir kaleyi anlayabiliriz, suyun tükenme riski yoktur. Ancak bu ülkede neden bu kadar çok kalenin çıplak kayalıklara inşa edildiğini anlamak bizim için zor, bu durumda kuşatılan tarafın kendisine nasıl su sağladığı bir sır olarak kalıyor.
Bu, Ladakhlı Monlar ile ilgili olarak bilinen başlıca konuların bir özetidir. Günümüzde kast sisteminin altında yer alan bir Mon gördüğünde, önünde Batı Tibet’te neredeyse hiçbir zaman mükemmel olmayan heybetli sanat eserleri olan eski Budist misyonerlerin muhtemel bir torunu olduğunu kim düşünür?
Bir Mon Müzisyeninin Şarkısı
Tibet Kemanı
Trashi wanggyal adlı kemanımın,
Harika bir babası yok mu sanıyorsun!
Kurşun kalem ardıcının ilahi ahşabı
Onun yüce babası değilse, kimdir?
Trashi wanggyal denilen kemanımın
Ufak bir anası yok mu sanıyorsun!
Keçiden alınan teller
Onun küçük anası değilse başka kimdir?
Trashi wanggyal denilen kemanımın
Hiç kardeşi yok mu sanıyorsun!
Elimin on parmağı
Onun kardeşleri değilse başka kimdir?
Trashi wanggyal denilen kemanımın
Hiç arkadaşı yok mu sanıyorsun!
Kendi ağzının tatlı sesleri
Onun arkadaşları değilse başka kimdir?
Nakarat
Shab shdb ma zhig shab sbdb ma zhig,
Tse sdng ma zhig sang mol.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Dard Göçleri
Her ne kadar Monlar, “yasayı” öğütlemenin yanı sıra, Batı Tibet çölünde köyler ve kasabalar kurmuş olsa da geriye pek çok ekilebilir alan kaldı ve bu durum, Gilgitli Dardlar tarafından fark edildi.
Batı Tibet’in Monlar ve Dardlar tarafından sömürgeleştirilmesinin Tibet göçebelerinin hiçbir muhalefetiyle karşılaşmamış olması
Hint dinlerinde bir türbe, kutsal alan, tapınak veya dua salonu anlamına gelen terim (ç.n)
