замахае, —Зробе пушчу, як талерку,
Свет дрывамі закідае!
А у хаце – зварыць страву,
Пашчапае стару лаву!
Дык крычыце ж, біце ў звона:
Дурны мужык, як варона!
Глядзі! горы паразрыты,
А чугункай свет абвіты:
Ўсё з мужыцкай цяжкай працы,
Усе едуць у палацы;
Ў мужыка ж няма білета!
Ці ж не дурань мужык гэта?
Дык крычыце ж, біце ў звона:
Дурны мужык, як варона!
Як праўды шукаюць
Як простая праўда згінула у свеце,
Дык праўды і з свечкай шукаюць,
І золатам маняць, і людзей склікаюць,
І Бога цалуюць, – а ўсё-такі прэце[3],
Як камень у воду, так праўда прапала!
Судоў нарабілі, начальстваў ці мала:
Пасрэднік і воласць, сынод і санаты,
Прысуцтва і вокруг, управы, палаты.
А найбольш міравых, участковых і з'ездаў,
Што ў полі камення, што гвездаў[4]!
Затое ж жыццё цяпер труднае стала,
У сведкі улезці, ні села – ні пала,
Ад суду да суду праз лета цягацца
Так лёгка, што навет не трэба старацца!
Раз еду я ў Вільню адведаць сынка,
Ажно пры дарозе пасецца кабыла,
Стаіць чалавек якісь ля млынка,
За млынам сука там брахала ці выла,
І гдзесьці «ратуйце» крычала кабета,
А мостам ляцела якаясь карэта.
І што ж тут такое было? Мне здаецца:
Хто едзе, хто вые, хто, можа, смяецца…
(А мельнік стаяў у дзвярах і смяяўся.
Чаго ён смяецца? – дык я ж не пытаўся!)
Мінуўшы я млын той, еду ўжо лесам, —
Ляжыць чалавек пад кустом ля дарогі
Без шапкі і босы, так шталтам убогі[5];
Але я еду з сваім інтарэсам,
Мне няма дзела больш ні да кога;
Ляжачага ж люду усюды ёсць многа!
Я аглянуўся, аж гоніцца хтосьці,
Кліча: «Пастой жа для Боскай мілосці!..»
Стаў я, чакаю, аж ён і пытае:
Хто я, адкуль ёсць і хто мяне знае?
І кажа вярнуцца мне аж да млыну,
Сведкам ураднік зве на гадзіну.
Вярнуўся, гляджу, аж карэта у рэчцы,
Мельнік цяпер ужо не смяецца,
Кабылу сотнік цягне да стану,
Цырулік[6] кроў кінуў абмокшаму пану,
Дзюра на мосце так, як на хату,
Два хлопцы ловяць сучку кудлату;
Баба стаіць у парванай спаднічцы,
І кроў ёй цячэ па руцэ і па лытцы.
Вязуць і труп той зараз на возе,
Што я то відзеў, лежачы пры дарозе.
Пытаецца ратнік[7] мяне ды за сведка:
Ці мельнік цкаваў, ці крычала кабетка?
Ці сучка парвала? А сучку ці білі?
Ці відзеў, што ў мосце масціны пагнілі?
Ці відзеў, як мельнік смяяўся?
Як пан з фурманом у карэце купаўся?
Як фурман ўтануў, а як пан ратаваўся?
Як злодзей цікаўся з-пад млыну да коні?
Як свіснуў кабылу і ляцеў на Рыконі[8]?
Ці знаю, хто то забіты валяўся?
І
Прэце (польск. przecie) – аднак, але; тут у значэнні дарма, дарэмна.
Гвезды – зоркі.
Шталтам убогі – на выгляд убогі.
Цырулік – лекар.
Ратнік – ураднік
Рыконі – мястэчка Рукойны (Рукайняй), непадалёку ад Вільні; у Рукойненскім касцёле хрысцілі паэта.
